شنبه، 29 شهریور ماه 1404 = 20-09 2025
تحول صحنهٔ هنر در عربستان سعودی با سه عامل مهم
اگرچه عربستان سعودی امروز بیشتر با ثروت نفتی و رشد سریع شهری شناخته می‌شود، اما میراث هنری آن به هزاران سال پیش بازمی‌گردد و ریشه در پیوندی عمیق با چشم‌انداز طبیعی و رسوم بومی دارد.
در یک سده گذشته، صحنه هنری عربستان سعودی دگرگونی چشمگیری را تجربه کرده است؛ تحولی که بازتابی از تغییرات فرهنگی و سیاسی کشور به شمار می‌آید. روند تکامل هنر و آموزش در این سرزمین از مراحل مختلفی تأثیر پذیرفته است؛ از ابتکارهای اولیه دولت گرفته تا دوران محافظه‌کارانه صحوه و در نهایت جاه‌طلبی‌های اصلاح‌گرایانه چشم‌انداز ۲۰۳۰.
در آغاز هزاره جدید، سه عامل مهم باعث شد که حرکت هنری عربستان سعودی در سطح جهانی برجسته شود: کنجکاوی رو به رشد غرب نسبت به خاورمیانه، افزایش حمایت‌های خیریه از هنر در داخل عربستان، و ظهور فناوری‌های اینترنتی که امکان ترویج کم‌هزینه هنر معاصر را فراهم می‌کرد. این شرایط فرصتی برای هنرمندان سعودی ایجاد کرد تا با مخاطبان گسترده‌تری ارتباط برقرار کنند.
نام «Edge of Arabia(حاشیه عربستان)» الهام گرفته از مقاله‌ای در نشیونال جئوگرافیک بود که عربستان را در لبه فروپاشی فرهنگی توصیف می‌کرد، اما هنرمندان این تعبیر را بازتعریف کردند تا به جای هشدار، نشان‌دهنده موقعیت جغرافیایی کشور و نوآوری در هنرشان باشد. در سال‌های بعد، بنیان‌گذاران این حرکت در سراسر عربستان به جستجوی هنرمندان و حامیان هنر پرداختند.
«حاشیه عربستان» به سرعت شناخته شد و نمایشگاه‌هایی در لندن، ونیز و دبی برگزار کرد، و آثار هنرمندان آن توسط مؤسسات بزرگی مانند «موزه بریتیش» و «موزه کانتی» خریداری شد. برخی اعضا تمرکز خود را بر ایجاد فضاهای گفت‌وگوی محلی گذاشتند و دیگران به تأسیس گالری‌های بین‌المللی پرداختند، که جایگاه هنر سعودی را در صحنه جهانی تثبیت کرد.
چند هنرمند زن، مانند اروه النعیمی (همسر ماطر)، سارة مهنا العبدلی و نال الضویان، نقش مهمی در این جمعیت ایفا کردند و از هنر خود به‌عنوان بستری برای نقد فرهنگی و تغییر اجتماعی استفاده کردند. این هنرمندان با ایجاد آثار قدرتمند، تجارب و چالش‌های زنان سعودی را منعکس کردند، هنجارهای اجتماعی را به چالش کشیدند و نشان دادند که هنر می‌تواند نیرویی تحول‌آفرین برای بیان فردی و جمعی باشد.
تلاش‌های مدرن‌سازی عربستان با اعلام طرح «چشم‌انداز ۲۰۳۰» سرعت گرفت. این برنامه که توسط ولیعهد محمد بن سلمان در ۲۰۱۶ معرفی شد، هدفش اصلاح اقتصاد و کاهش وابستگی به نفت با تمرکز بر تنوع اقتصادی و نقش صنایع خلاق است. دولت هنر را وسیله‌ای برای رشد اقتصادی، ایجاد فرصت‌های شغلی به ویژه برای جوانان و پیشبرد اصلاحات اجتماعی دانست. در چارچوب این چشم‌انداز، توجه ویژه‌ای به توسعهٔ بخش فرهنگ و سرگرمی شده و از مراکز فرهنگی جهانی مانند لندن و نیویورک الهام گرفته شده است. هدف این است که هنر به گفت‌وگوهای اجتماعی و اقتصادی کمک کند و تصویری معاصر و در عین حال فرهنگی از عربستان سعودی ارائه دهد.
در این فضای پرانرژی، بنیاد میسک، یک سازمان غیرانتفاعی که توسط محمد بن سلمان در ۲۰۱۱ تأسیس شد، نقش کلیدی در حمایت از خلاقیت، تولید فرهنگی مردمی و تبادل فرهنگی ایفا می‌کند. این بنیاد با حمایت از جشنواره‌های هنری و ایجاد همکاری با شرکت‌های رسانه‌ای، به رشد هنر در عربستان کمک می‌کند. مؤسسهٔ هنری میسک، زیرمجموعهٔ این بنیاد و با مدیریت بنیان‌گذار احمد ماطر در ۲۰۱۷-۲۰۱۸، تمرکز خود را بر پرورش استعدادهای هنری محلی، ارائهٔ فرصت‌های آموزشی و همکاری میان هنرمندان داخلی و بین‌المللی گذاشته است و از طریق برنامه‌ها و رویدادهای فرهنگی، دسترسی به تکنیک‌ها و روندهای جهانی را فراهم می‌کند.
علاوه بر این، دانشکده‌های هنر در دانشگاه‌های موجود مانند دانشگاه پرنسس نوره بنت عبدالرحمن و دانشگاه ملک عبدالعزیز ایجاد شدند و مسیرهای رسمی آموزش هنر را که قبلاً محدود بود، گشودند. همچنین تأسیس نهادهای دولتی مانند سازمان عمومی سرگرمی سعودی و سرمایه‌گذاری‌ها در صنعت فیلم، با هدف ایجاد صحنهٔ فرهنگی پویا و فرصت‌های شغلی برای جوانان، توسعه یافت.
هنر همچنین به‌عنوان ابزاری برای ترویج گفت‌وگوهای ملی درباره اصلاحات اجتماعی و اقتصادی به کار گرفته شد و دولت هنرمندان سعودی را در رویدادهای سیاسی برجسته به نمایش گذاشت تا تصویر مثبتی از کشور ارائه دهد. با وجود بحث‌ها درباره استقلال هنرمندان دریافت‌کننده حمایت دولتی، بسیاری از هنرمندان توانسته‌اند مسائل حساس را به تصویر کشیده و ضمن بهره‌گیری از حمایت‌ها، تأثیرگذاری اجتماعی و فرهنگی خود را افزایش دهند. آثار معاصر این دوره همچنان نمادهای فرهنگی و میراث سعودی را در خود جای داده و با جنبش‌های جهانی هنر و موضوعاتی چون جهانی‌سازی، جنسیت و تغییر اجتماعی تعامل دارند.
شهرهای مهم مانند ریاض، جده و مراکز فرهنگی مانند العلا میزبان نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های متعدد بوده‌اند. العلا، منطقه‌ای تاریخی با مناظر خیره‌کننده و سایت‌های باستانی، به مقصد فرهنگی کلیدی تبدیل شده و رویدادهایی مانند Desert X AlUla را برگزار می‌کند. اولین Desert X AlUla در ۲۰۲۰ هنر معاصر بین‌المللی را به مناظر تاریخی این منطقه آورد و هفته هنر میسک در ریاض که از ۲۰۱۷ برگزار می‌شود، به سکویی مرکزی برای هنرمندان تبدیل شده است. این رویدادها نشان‌دهندهٔ تغییر فرهنگی گسترده‌ای است که هنرمندان را به بررسی موضوعات حساس یا تابو مانند جنسیت، هویت و تغییر اجتماعی دعوت کرده است.
پیشرفت‌های قابل توجهی نیز در آموزش هنر و حمایت نهادی ایجاد شد. دانشگاه‌هایی مانند پرنسس نوره بنت عبدالرحمن و ملک عبدالعزیز برنامه‌های تخصصی در رشته‌هایی چون نقاشی، مجسمه‌سازی و طراحی گرافیک ارائه کردند و فرصت‌های آموزشی رسمی فراهم آوردند. موزه‌های بزرگ، از جمله مرکز فرهنگ جهان ملک عبدالعزیز و بنیاد دوسالانه دریه، به مکان‌های مهمی برای آموزش، نمایشگاه و همکاری‌های بین‌المللی تبدیل شدند و به هنرمندان سعودی امکان شناخت داخلی و جهانی دادند. تأکید ویژن ۲۰۳۰ بر توانمندسازی زنان فرصت‌های بیشتری برای مشارکت زنان در هنر و نمایش آثارشان ایجاد کرده است.
هنرمندانی مانند منال الضویان و دانا اوارتانی با آثار خود در نمایشگاه‌های داخلی و بین‌المللی شناخته شده‌اند. آثار الدویان، که تجارب زنان سعودی را در مواجهه با انتظارات اجتماعی به تصویر می‌کشد، با روح تحول ویژن ۲۰۲۳ همسو است. اجرای بزرگ او در سال 2011،، با استفاده از کبوترهای فایبرگلاس حامل مجوزهای سفر زنان، قوانین سرپرستی را نقد می‌کند و محدودیت‌های گذشته بر خودمختاری زنان را نشان می‌دهد. در آثار سال ۲۰۲۲ او با نام، «فقط کاغذ»، نقش زنان به‌عنوان موجودات آسیب‌پذیر را با استفاده از رول‌های سرامیکی و متون مذهبی بازتعریف‌شده نشان می‌دهد و قدرت واژه‌ها را بازمی‌ستاند. این آثار پیچیدگی‌های جامعه‌ای در حال تغییر و افزایش دیده‌شدن زنان در فضای عمومی را بازتاب می‌دهد و نمونه‌ای از رنسانس فرهنگی سعودی است که بیان هنری را به ابزاری برای نقد شخصی و جمعی تبدیل می‌کند.
در نهایت، تحول صحنهٔ هنر در عربستان و نقش زنان در طول سال‌ها، به‌طور مستقیم تحت تأثیر تغییرات اجتماعی، آموزشی و فرهنگی کشور بوده است. نهادهای آموزشی که زمانی بر موضوعات سنتی و محافظه‌کارانه تمرکز داشتند، اکنون برنامه‌های هنری را پذیرفته‌اند که هم سنت‌های محلی و هم روندهای جهانی را شامل می‌شود. تغییرات طرز تفکر فرصت‌های جدیدی برای کاوش در موضوعات هویت، تغییر اجتماعی و توانمندسازی ایجاد کرده است و مشارکت زنان در هنر به‌طور چشمگیری افزایش یافته است، هم در دسترسی به ابزار و شبکه‌ها و هم در نمایش آثارشان. حضور فزاینده زنان در دنیای هنر بازتاب‌دهنده تغییرات گسترده اجتماعی به سوی برابری جنسیتی و توانمندسازی است.
English SummaryIn the past century, Saudi Arabia's art scene has undergone significant transformation, reflecting the country's cultural and political changes. The evolution of art and education has been influenced by various phases, from early government initiatives to conservative periods and the ambitious reform plans of Vision 2030. At the beginning of the new millennium, three key factors elevated Saudi art on the global stage: growing Western curiosity about the Middle East, increased charitable support for art within Saudi Arabia, and the rise of internet technologies that enabled low-cost promotion of contemporary art, allowing Saudi artists to connect with broader audiences.
