هرمز، جزیره‌ای که خاکش را می‌دزدند

جزیره هرمز در جنوب ایران، به‌واسطه‌ خاک رنگارنگ و منحصربه‌فردش، یکی از شگفتی‌های طبیعی خلیج فارس به‌شمار می‌رود. اما سال‌هاست که این گنجینه‌ زمین‌شناسی بی سر و صدا در تجارتی پُر سود، به فروش می‌رسد؛ تجارتی که با وجود ممنوعیت قانونی، همچنان ادامه دارد و ابعاد تازه‌ای پیدا کرده است.

خاک هرمز به‌خاطر رنگ‌های متنوعش – از سرخ، زرد و نقره‌ای تا سفید، نارنجی و فیروزه‌ای – نه‌تنها یکی از جاذبه‌های طبیعی ایران به شمار می‌رود، بلکه در فرهنگ و معیشت مردم محلی نیز جایگاه دارد. از استفاده‌های خوراکی آن در غذاهای محلی مانند «سوراغ» گرفته تا کاربرد در هنر، نقاشی، و صنایع دستی.

اما این خاک ارزشمند، اکنون در فضای مجازی و وب‌سایت‌های خرید و فروش آنلاین داخلی در قالب کیسه‌های تزئینی، بسته‌های کوچک هنری، و حتی بشکه‌های بزرگ برای مصارف صنعتی عرضه می‌شود. برخی از این آگهی‌ها همراه با شماره تلفن، کانال‌های تلگرامی یا صفحات اینستاگرامی برای سفارش هستند.

کارگران معادن خاک سرخ در جزیره، در شرایط دشوار کاری و در معرض آلودگی‌های تنفسی ناشی از ذرات معلق فعالیت می‌کنند. پژوهش‌های زیست‌محیطی نشان می‌دهد که این برداشت‌های غیراصولی، کیفیت هوا را کاهش داده و به اکوسیستم‌های محلی آسیب رسانده است.

با وجود آنکه برداشت خاک از هرمز طبق قانون حفاظت از خاک از سال ۱۳۹۷ ممنوع شده، این تجارت همچنان به‌صورت غیرقانونی ادامه دارد.

در وبسایت‌های معتبر خرید و فروش آنلاین، خاک هرمز با قیمت‌هایی متنوع عرضه می‌شود؛ از کیلویی ۷۸ هزار تومان به بالا برای مصارف نقاشی و آجرسازی تا بشکه‌های چند میلیون تومانی برای خریدهای عمده و کیسه‌های ۳۰ کیلوگرمی.

برای مثال در گذشته قیمت یک بشکه خاک هرمز در بازار غیرقانونی به ۷ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان هم رسید.

در شبکه‌های اجتماعی، به‌ویژه اینستاگرام، خاک هرمز در قالب ساعت‌های شنی، سوغات، یا بسته‌های تزئینی عرضه می‌شود. برخی فروشندگان، خاک جعلی را به‌جای خاک اصلی می‌فروشند، که نشان‌دهنده سودجویی گسترده در این بازار است. این تجارت حتی پای گردشگران را هم به میان کشیده؛ در نوروز ۱۴۰۴، گزارش‌هایی از برداشت خاک توسط مسافران منتشر شد که نگرانی فعالان محیط‌زیست را برانگیخت.

خاک قرمز کوه‌های هرمز، به دلیل وجود ترکیبات شیمیایی مانند اکسیدهای فلزی و ناخالصی‌های نمکی این رنگ را به خود گرفته است. وقتی ترکیبات نمکی، غیر از سدیم کلرید باشند، می‌توانند رنگ‌های متفاوتی مانند صورتی، آبی، زرد و قرمز را تولید کنند.

این ناخالصی‌ها باعث شده‌اند که خاک هرمز رنگ‌های متنوعی داشته باشد. همچنین خاک جزیره هرمز دارای ترکیبات آتشفشانی و غنی از اکسیدهای آهن است.

تنوع رنگ‌ها شامل زرد، سفید، قرمز، قهوه‌ای، سبز، فیروزه‌ای، کرم، طلایی و نارنجی باعث شده است که هنرمندان به شدت به استفاده از این خاک تمایل داشته باشند. همچنین وجود مواد معدنی و کانی‌های قابل استخراج در این خاک آن را به یکی از محصولات با ارزش تبدیل کرده است.

موضوع قاچاق خاک از هرمز سابقه‌ای نزدیک به دو دهه دارد. از سال ۱۳۸۳، شایعاتی درباره انتقال غیرقانونی خاک به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس مطرح شد که ابتدا از سوی مقامات رد شد. اما در سال‌های بعد، مسئولانی مانند پرویز فرشچی، معاون وقت سازمان محیط‌زیست، و معصومه ابتکار، رئیس وقت این سازمان، درباره خروج خاک از کشور هشدار دادند.

طبق برخی گزارش‌ها، خریداران عمده خاک هرمز کشورهای عربی منطقه – به‌ویژه قطر و امارات – بوده‌اند. سخنگوی وقت کمیسیون کشاورزی مجلس در سال ۱۳۹۲ نیز از شواهد قاچاق خاک از بوشهر و هرمزگان سخن گفت.

زمین‌هایی که به سختی زنده می‌شوند

برداشت و فروش خاک هرمز از سال ۱۳۹۷ طبق قانون حفاظت از خاک ممنوع اعلام شده اما مقاومت‌های وزارت صنعت و معدن مانع اجرای کامل این قانون شده است. احمد مرادی، نماینده هرمزگان در مجلس، در سال ۱۴۰۴ خواستار جلوگیری از خروج غیرقانونی خاک جزیره شد، اما به نظر می‌رسد تذکرهایی از این دست نتیجه ملموسی نداشته‌اند و خاک هرمز همچنان صادر می‌شود.

به گزارش بی بی سی، مطالعات مرکز تحقیقات محیط‌زیست دریایی هرمز نشان می‌دهد که بازگشت اکوسیستم جزیره به شرایط پیشین، دست‌کم پنج سال زمان نیاز دارد. برداشت‌های غیراصولی، باعث افزایش غلظت فلزات سنگین، تخریب پوشش گیاهی و تهدید حیات‌وحش شده‌اند.

برخی اهالی هرمز به دلیل فقدان فرصت‌های اقتصادی پایدار و برای امرار معاش، به فروش خاک روی آورده‌اند، چون جایگزینی ندارند.