خشکسالی؛ 65 درصد از روستاهای یزد خالی شد

روزنامه اعتماد: «خشکسالی» و بحران «کمبود آب» در ایران، از مرز هشدار گذشته و اینک زمان عمل فرارسیده است. سال‌هاست مقامات دولتی و کارشناسان و شهروندان مسوول در مورد ابعاد روبه‌گسترش کمبود آب در ایران هشدار می‌دهند. آخرین خبر در مورد جیره‌بندی آب در ۱۲کلانشهر کشور بود. خشک‌شدن پنج دریاچه، پایین‌رفتن بستر آب‌های زیرزمینی در اقصی نقاط کشور، خشک‌شدن آب زاینده‌رود و چند رودخانه دیگر، کاهش سطح ذخیره آب پشت اغلب سدهای کشور، تخلیه ۶۵درصد از روستاهای یزد در ۲۵سال گذشته، خالی‌شدن ۳۰۰ روستا در حاشیه دریاچه هامون، تامین آب پنج‌هزارو۳۰۰ روستا به‌وسیله تانکر و گسترش کویر تنها تکرار تراژدی تلخی است که هرروز بیشتر سرزمین ما و ساکنان آن را به لبه یک فاجعه ملی و زیست‌محیطی نزدیک‌تر می‌کند.
در کنار تمامی هشدار‌ها و اعلام خطرها کمتر سخنی از پیداکردن راه‌حل برای این بحران در میان است. گویی همه منتظر معجزه‌ای نشسته‌اند یا در بهترین حالت، چشم به آسمان دوخته و امیدوارند در زمستان آینده ابرها به رحم آمده و باران فراوانی نصیب زمین تشنه ایران‌زمین بکنند.
متاسفانه با مرور روزنامه‌های چاپ ایران و جست‌وجوی اینترنتی، خبری از اینکه چه اقدامات عملی در حال حاضر برای رفع مشکل بی‌آبی در ایران در دست اجرا یا حتی بررسی شده باشد دیده نمی‌شود. حل این مشکل نیر امری نیست که یک‌شبه و یک‌ماهه قابل اجرا باشد. در شرایطی که سخن از افزایش جمعیت به ۱۵۰میلیون‌نفر است، هیچ سخنی از چگونگی تامین آب ۷۵میلیون‌نفری که قرار است در آینده به جمعیت کنونی اضافه شوند دیده نمی‌شود. باقی‌ماندن جمعیت فعلی ایران در این سرزمین بستگی به تامین آب دارد وگرنه همین جمعیت به‌دلیل کوچ دسته‌جمعی رو به نقصان خواهد گذاشت. مضافا اگر مشکل تامین آب حل نشود سرنوشت مناطق کم‌جمعیت فلات مرکزی و جنوب‌شرقی ایران و کاهش مستمر جمعیت آنها در انتظار بقیه نقاط کشور نیز خواهد بود.
در عالم واقع، رسیدن به یک طرح عملی به مطالعات کارشناسی و طراحی و محاسبه و تامین بودجه نیاز دارد و در بهترین حالت سه تا چهارسال وقت نیاز است تا یک طرح به مرحله اجرا و همان مدت وقت لازم است تا یک طرح به مرحله بهره‌برداری برسد.
عدم توجه جدی به مشکل آب منجر به تنش‌های اجتماعی خواهد شد که نمونه‌های آن در تظاهرات مردم در چند نقطه کشور علیه ارسال آب به مناطق دیگر و اعتراض به خشک‌شدن دریاچه‌ها و رودخانه‌ها مشاهده شده است. جیره‌بندی و کمبود گسترده آب در تهران و شهرهای بزرگ می‌تواند سیاسی شده و دولت را با مطالبات حداکثری مردم مواجه گرداند.
مساله بحران آب یک مساله ملی است و تمامی شهروندان ایران علیرغم قومیت و مذهب، دیدگاه‌های سیاسی و فکری از آن صدمه دیده و متقابلا در بهبود آن شریک هستند.
صرفه‌جویی خوب است ولی کافی نیست
نهادهای مسوول در چندسال اخیر با افزایش قیمت آب مصرفی و نصیحت مردم به صرفه‌جویی تلاش کرده‌اند با رشد روزافزون این بحران مقابله کنند ولی واقعیت این‌ است که مردم ایران با توجه به امکانات خود نهایت صرفه‌جویی را در مصرف آب می‌کنند.
مساله گرمایش کره‌زمین و گسترش خشکسالی
بر اساس یک پژوهش جدید که توسط «مرکز فضانوردی آمریکا» انجام گرفته، روند گرمایش کره‌زمین به علت پخش کربن‌مونوکساید منجر به باران‌های شدید در برخی نواحی جهان، باران‌های متوسط در برخی دیگر و خشکسالی در نواحی وسیعی از جهان خواهد شد. این مرکز روند ریزش باران در ۱۴۰سال گذشته را در مدل کامپیوتری مورد ارزیابی قرار داده و به این نتیجه رسیده روند خشکسالی در غرب آسیا و خاورمیانه (شامل ۹۰درصد خاک ایران) رو به تشدیدشدن است و همزمان ریزش باران در شبه‌قاره هند رو به افزایش گذاشته است. یکی از کارشناسان سازمان هواشناسی کشور ضمن تایید این موضوع اعلام کرد این خشکسالی ممکن است ۲۵سال ادامه داشته باشد.
از سوی دیگر، نتایج مطالعات مرکز خزر‌شناسی نیز نشان می‌دهد آب دریای مازندران نیز در سال‌های آینده دست‌کم سه‌تا پنج‌متر بالا خواهد آمد و قسمتی از استان‌های گیلان، مازندران و گلستان را زیر آب خواهد برد و بنابراین برای حل این مشکل باید بخشی از آب دریای مازندران را تخلیه کرد.
کویر لوت: بخاری کره‌زمین
بر اساس برخی پژوهش‌های تاریخی کویرهای ایران تا ۷۰۰۰سال پیش مملو از آب بوده و تمامی فلات ایران همانند مناطق استوایی پوشیده از درخت بود. هوای این مناطق معتدل و فصل بارندگی طولانی بود. در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نیز به این موضوع اشاره شده است: «در سال‌های خیلی دور، منطقه لوت یک دریاچه زنده با زیبایی‌های طبیعی بوده است. پس از گذشت سال‌ها این دریاچه‌ها تبخیر شده و کوه‌ها سربرآوردند. محیط‌زیست به‌تدریج تغییر شکل و اکولوژی لوت کاملا دگرگون شد.» (گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس - ص. ۱۸)
بر مبنای برخی داده‌های تاریخی زلزله‌ای بسیار شدید فلات مرکزی کنونی ایران را به‌شدت تکان داد و با فروپاشی کوه‌های جنوبی دریاچه‌ای که اینک کویر لوت است، آب درپاچه با شدت از آن خارج شده و باعث طغیان در ممالک همجوار شد. این واقعه در منابع تاریخی چین هم ثبت شده و از آن به‌صورت تکانه‌ای عظیم، باران‌های شدید و سیلی که هرگز پیش از آن مشاهده نشده بود، یاد می‌کنند.
تغییر بافت طبیعی خاورمیانه پس از این واقعه به صورت گرم‌شدن تدریجی هوا، تبدیل مراتع به صحرا و کویر، آب‌شدن تدریجی یخ‌های شمال اروپا، نازاشدن ابرهای این منطقه و در نقطه مقابل، افزایش بی‌سابقه باران در شبه‌قاره هند نمودار شدند. هم‌اکنون گرم‌ترین نقطه کره‌زمین در منطقه «گندم‌بریان» واقع در کویر لوت است که دمای آن تا ۷۰درجه‌سانتیگراد می‌رسد و از آن به‌عنوان «بخاری کره‌زمین» هم یاد می‌کنند.
بنا بر نظر برخی دانشمندان، تابش‌های خورشیدی به کویر لوت منجر به بازتاب امواج مادون‌قرمز به فضا شده بخشی از آن تشعشعات از اتمسفر عبور می‌کند و قسمتی دیگر توسط گازهای گلخانه‌ای موجود در اتمسفر به سطح زمین بازتابیده می‌شود. بازگشت این امواج باعث نازاشدن ابرها شده و بر شدت خشکسالی می‌افزاید. یکی از راه‌های ممانعت از تداوم این کنش و واکنش حرارتی، خاموش‌کردن «بخاری کویر لوت» از طریق بازگرداندن طبیعت آن به حالت اولیه، یعنی تبدیل آن به دریاچه است. این طرح مخالفان و موافقانی دارد که هریک برای فواید و مضرات این طرح دلایلی ارایه می‌دهند که به سهم خود قابل‌تعمق هستند.
مروری بر طرح‌های ارایه‌شده برای تامین آب
در ۴۰سال گذشته طرح‌های مختلفی برای تامین آب ایران از طرف کارشناسان دلسوز ارایه شده ولی جزو پروژه‌های سدسازی، برنامه‌ریزی جدی برای تامین آب اجرا نشده است. بسیاری از سدها نیز به‌دلیل کاهش بارندگی، افرایش مصرف و ضعف مدیریت آب، خالی یا بسیار کمتر از ظرفیت خود آب دارند.
تبدیل کویرهای مرکزی ایران به دریاچه یکی از طرح‌هایی است که از سال ۱۳۴۵ میان کارشناسان مطرح شد. اولین طرح توسط مهندس هومان‌نژاد نوشته و به سازمان پژوهش‌های علمی کشور تحویل داده شد. بر اساس این طرح باید بین دریای مازندران و دریای عمان دریاچه‌هایی ایجاد شود تا نهایتا این دودریا به هم متصل گردند. در این ارتباط سه نقطه پست در مرکز و جنوب شرقی ایران شامل، دشت کویر، کویر لوت و چاله جازموریان در نظر گرفته شد.
پس از انقلاب، طرحی توسط آقای مسعود قمی به نخست‌وزیر وقت (میرحسین موسوی) ارایه شد که شامل کانال‌هایی برای ایجاد ارتباط بین این دو دریا می‌شد. این طرح در زمان دولت‌های هاشمی‌رفسنجانی و خاتمی با شرکت ده‌ها کارشناس و متخصص پیگیری شد.
در سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۶ جمعی متشکل از ۱۳۰ کارشناس و متخصص داخلی، مطالعات امکان‌پذیری مقدماتی احداث آبراه کشتیرانی از دریای عمان و خلیج‌فارس به دریای مازندران را بررسی‌کرده و گزارشی در ۱۰ جلد، تقدیم رییس‌جمهور وقت کردند که بخشی از طرح ارایه‌شده ناظر بر راه‌های تامین آب فلات مرکزی ایران بود. گزارش نهایی مطالعات در 5هزار صفحه تنظیم شده و شامل بررسی‌های جامع جغرافیایی، زمین‌شناسی، مهندسی و تاثیرات زیست‌محیطی می‌شد و گزینه‌های مختلف ساختن آبراه را مورد بررسی قرار داده بود. این مطالعات به تایید مهندسان مشاور روسی نیز رسید. مجری این طرح مقدماتی، وزارت جهاد سازندگی وقت و کارفرمای آن، دفتر ریاست‌جمهوری بود.
درعین‌حال تعدادی از هموطنان مقیم آمریکا به بهره‌گیری از توانایی‌های علمی و تخصصی ایرانیان مقیم این کشور به مطالعات مقدماتی کارشناسی همت گماردند و با آرزوی سربلندی ایران و ایرانی و استفاده از سود سرشار ترانزیت نفت و گاز برای مردم ایران دو طرح جامع را تدوین کرده و به دولت ایران تحویل دادند. این طرح‌ها علاوه بر احداث کانال ترانزیت کالا و نفت بین دریای مازندران و دریای عمان، راه‌حل‌هایی نیز برای تامین آب مناطق کویری عرضه کردند.
مسوولیت بررسی این طرح‌ها به دفتر مطالعات زیربنایی وابسته به مرکز پژوهش‌های مجلس محول گردید. این مرکز، نتیجه بررسی خود را در گزارشی ۲۴صفحه‌ای در آبان‌ماه ۱۳۸۴ تنظیم کرده و در اختیار دولت و نمایندگان مجلس قرار داد. این گزارش ضمن تایید بسیاری از نتایج مطالعات کارشناسی اولیه، ادامه مطالعات کارشناسی و امکان‌پذیری را توصیه کرده و تحقق اجرای آن را با توجه به دانش فنی و مهندسی کشور و استفاده از تجارب دیگر کشورهای جهان میسر دانست. نویسندگان گزارش، احداث یک آبراه کشتیرانی مرکزی در ایران را «از لحاظ فنی امکان‌پذیر و از لحاظ اقتصادی قابل تعمق» دانستند.
متاسفانه انتشار این گزارش، آن‌هم شش‌ماه پس از روی‌کارآمدن دولت محمود احمدی‌نژاد، سرنوشتی بهتر از سایر پروژه‌های عمرانی و تحولات اقتصادی مملکت نداشت و به بوته فراموشی سپرده شد.
اینک چه باید کرد؟
به‌نظر می‌رسد که راه‌حل زیربنایی، پایدار و درازمدت برای حل مشکل خشکسالی در ایران، نیازمند مطالعات تکمیلی کارشناسی در تداوم مطالعات انجام گرفته توسط کارشناسان داخلی و ایرانیان مقیم خارج باشد. در این زمینه کارشناسان و متخصصان ایرانی مقیم خارج از کشور آمادگی هرگونه مساعدت و همیاری را داشته و آن را جزو وظیفه ملی و به‌منظور خدمت به مردم ایران می‌دانند. به‌نظر نگارنده، تلفیقی از طرح‌های تهیه و ارایه‌شده با تمرکز بر کویرزدایی و مقابله با مشکل گرمایش زمین می‌تواند به‌عنوان نقطه مرجع برای مناظره عمومی حول بهترین راه‌حل برای حل مشکل خشکسالی در ایران مورد نقد و بررسی قرار گیرد. طرح تبدیل کویر‌های مرکزی ایران به آنچه در چندهزار سال قبل بودند، یعنی بازگرداندن آب به دریاچه‌هایی که هزاران سال قبل خشک شدند در عین جسورانه‌بودن، می‌تواند به‌عنوان راه‌حل پایدار در معکوس‌کردن روند روزافزون کاهش بارندگی، افزایش ابرهای باران‌زا و تغییر شرایط آب و هوای فلات ایران باشد.
دریاچه لوت
بنابه مطالعات ماهواره‌ای مشخص شده است که ترک‌هایی در کوه‌های جنوبی کویر لوت وجود دارند که بر اثر زلزله‌های مهیب هفت‌هزارسال پیش به وجود آمده‌اند. بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس «طبق آخرین بررسی‌های ماهواره‌ای انجام گرفته توسط شرکت دوتامپ، به نظر می‌رسد آنچه باعث خشک‌شدن دریاچه لوت در سال‌های قبل شده ایجاد ترک‌هایی است که در لایه‌های زیرین لوت (احتمالا بر اثر زلزله‌های شدید) رخ‌داده و به‌تدریج سرچشمه‌های اصلی دریاچه لوت از طریق این شیارها به لایه‌های زیرین هدایت‌شده و به سمت دریای‌عمان سرازیر شده است. با توجه به تحلیل‌های انجام‌شده روی اطلاعات ماهواره‌ای، حجم این آب به قدری است که می‌تواند در صورت نیاز، منطقه لوت را در مدت زمان چندسال دوباره به دریاچه تبدیل کند. با بهره‌گیری از تجربیات، امکانات و تکنولوژی‌های مدرن که کمپانی دوتامپ در اختیار دارد، قادر است ترک‌های ایجادشده را در مکان‌های مناسب ترمیم کند به نحوی که آب را به سطح لوت بازگرداند.» (گزارش، صص20-19). این شکاف‌ها مانع اصلی ذخیره آب در کویر بوده و باید با استفاده از مواد شیمیایی منبسط‌شونده در عمق ۲۰۰ تا ۲۵۰متری زمین پر شوند. از جانب دیگر، بر اساس همین بررسی‌های ماهواره‌ای مشخص شده که رودخانه‌ای در زیر کویر لوت در جریان است که آب کوه‌های اطراف کویر را به سمت دریای عمان هدایت می‌کند.
مزایا و مرحله‌بندی اجرای طرح
از میان طرح‌های ارایه‌شده به‌نظر می‌رسد که شرکت «دوتامپ» با بهره‌وری از مدیریت ایرانی و دانش و فناوری متخصصان و کارشناسان آمریکایی و غیرآمریکایی جامع‌ترین‌طرح برای حل مشکل خشکسالی در ایران است و شرکت پیشنهاد‌دهنده حاضر است با استفاده از سیستم فاینانس بین‌المللی همراه با تضمین اجرایی توسط بانک‌های سوییس این طرح را با حداقل هزینه برای مردم ایران به مرحله اجرا بگذارد. بنابه گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، زمان‌بندی اجرای این طرح «در دو فاز کلی به انجام خواهد رسید و فاز اول که مدت اجرای آن حدود پنج‌سال است اصلی‌ترین فاز این پروژه بوده و شامل احداث کانال و آبگیری کامل آن است. احداث پل‌های زیرگذر، اتوبان و بنادر بارگیری اصلی در این فاز به انجام می‌رسد. در فاز دوم احداث بنادر تکمیلی و سیستم بارگیری مناسب‌تر، ایجاد شرایط اقتصادی مناسب در منطقه و ایجاد شهرک‌های مسکونی و تجاری لازم، انجام خواهد پذیرفت. این فاز می‌تواند تا ۲۵سال به‌طور تدریجی و در فازهای دو ساله تداوم یابد.» این طرح جسورانه بیش از تامین آب ایران، یک طرح گسترده آبادانی کشور است که ضمن ایجاد مشاغل پایدار و ایجاد یک منبع درآمد مستمر از طریق ترانزیت کالا و نفت، بر تمامی پهنه‌های اقتصادی ایران تاثیر مثبت به‌جا گذاشته و موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی ایران در منطقه و جهان را به مدار بسیار برجسته‌ای ارتقا خواهد داد. لازمه اجرای موفقیت‌آمیز این طرح، تعهد و پایبندی ایران به قوانین تجاری و سرمایه‌گذاری بین‌المللی است درغیراین‌صورت امکان جذب سرمایه‌های خارجی به وجود نخواهد آمد. جزییات فنی سرمایه‌گذاری موضوعی است که باید در آینده و پس از قطعی‌شدن عزم دولت ایران به اجرای آن مورد مذاکره قرار گرفته و به توافق طرفین برسد.