چه کسی از اين گلو سخن می گويد؟ - اسماعيل نوری علا

برخی از دوستانی که آخرين مصاحبهء شاهزاده رضا پهلوی را با سيامک دهقان پور، مجری برنامهء افق در تلويزيون صدای امريکا، ديده اند، در برخوردها و گفتگوهای حضوری و تلفنی خود اظهار می دارند که «شاهزاده در اين برنامه بسيار خسته و عصبی بنظر می رسيد»؛ و سپس به اظهار نظر در مورد چرائی اين وضعيت می پردازند. در اين زمينه پرسش اصلی اين است که اگر «شاهزاده» عاقبت از اطاق صدور پيام هايش بيرون آمده و، بقول خودش، تصميم گرفته که در پاسخ به خواست بسياری از ايرانيان، قدم به ميدان نهاده و کاری عملی انجام دهد، و در اين راستا «آخرين تير»ش را در ترکش اقدام اش گذاشته، آنگاه چرا بايد در اين نخستين قدم خسته و عصبی باشد؟
[email protected]

برخی از دوستانی که آخرين مصاحبهء شاهزاده رضا پهلوی را با سيامک دهقان پور، مجری برنامهء افق در تلويزيون صدای امريکا، ديده اند، در برخوردها و گفتگوهای حضوری و تلفنی خود اظهار می دارند که «شاهزاده در اين برنامه بسيار خسته و عصبی بنظر می رسيد»؛ و سپس به اظهار نظر در مورد چرائی اين وضعيت می پردازند. در اين زمينه پرسش اصلی اين است که اگر «شاهزاده» عاقبت از اطاق صدور پيام هايش بيرون آمده و، بقول خودش، تصميم گرفته که در پاسخ به خواست بسياری از ايرانيان، قدم به ميدان نهاده و کاری عملی انجام دهد، و در اين راستا «آخرين تير»ش را در ترکش اقدام اش گذاشته، آنگاه چرا بايد در اين نخستين قدم خسته و عصبی باشد؟
من نيز چون ديگران به تماشای اين مصاحبه نشسته و دربارهء آن انديشيده ام و اکنون به اين نتيجه رسيده ام که يک چنين حالتی از لحاظ روانشناسی نمی تواند ناشی از «سرگردانی در تشخيص هويت و نقش خود در يک حرکت اجتماعی» نباشد. اگر به سخنان مختلف شاهزاده در موارد گوناگون توجه کرده باشيد بزودی در خواهيد يافت که اين مرد ايرانی، که تا دو هفتهء ديگر از مرز 53 سالگی خواهد گذشت، در گذر از نيمقرن تاريخ پر التهاب زندگی اش، مجبور بوده تن به تحميل شخصيت های مختلفی بر وجود و ذهنيت خود بدهد و اکنون در آستانهء میانه سالی نمی تواند خود واقعی اش را از ميان اين همه «هويت» پيدا کند، بقيهء ماسک های تحميلی را به دور افکند، و همانی باشد که خود می پندارد هست.
کودکی که، در شکم مادر حتی، پادشاه آيندهء ايران است و تا سنين بلوغ «والاحضرت وليعهد» نام دارد و به او تلقين می شود که بزودی جانشين پدری می شود که در قلمروی قدرت اش شخص دومی وجود ندارد (اميرعباس هويدا می گفت: به شاهنشاه نگوئيد شخص اول مملکت، چرا که در اين مملکت شخص دومی وجود ندارد)،
نوجوانی که هر کجا پا می گذارد زمين و زمان در برابرش سر خم می کنند، و چون برای تحصيل به خارج می آيد می بيند که همهء جهان در برابر ش به احترام می ايستند، ملکهء انگليس برايش ميهمانی می دهد و رئيس جمهور امريکا در برابرش خاضع است،
مرد جوانی که هنوز به بيست سالگی نرسيده می بيند که آنچه در اين دو دهه ديده و باور کرده خانه ای ساخته شده بر آب بوده است؛ و مردمی که ديروز در مسير موکب اش هلهله می کردند اکنون به خيابان ها ريخته و مرگ پدرش را می خواهند، و پدرش را می بيند که با بغضی در گلو و قطرهء اشکی در چشم، هراسيده کشورش را ترک می کند؛ يا آن همه وزير و سردار و وکيل را می بيند که در برابر جوخه های اعدام سوراخ سوراخ می شوند؛ و پدر مريض اش را می بيند که از اين خاک به آن خاک می گريزد و تخت بيمارستانی می جويد تا در آن براحتی جان بسپرد؛ و در قاهره کنار پدر می نشيند و با چشمانی ناباور آخرين لحظات جان دادن اش را تماشا می کند،
آوارهء يتيمی که يکباره به او می گويند آن روزی که اصلاً برای آن بدنيا آمده فرا رسيده است. همان روزی که در انتظارش، پدر تاجدارش سه بار ازدواج کرده و در انتظار تولد فرزند پسری که بتواند جانشين او شود با صدها دکتر و متخصص رايزنی کرده است. آری آن روز فرا رسيده است. اکنون پدر رفته است و تاج و تخت اش بی صاحب مانده اند،
در همان قاهره که پيکر پدرش را به خاک می سپارند، او به ياد پدر بزرگ ناديده اش می افتد که او نيز ساليانی «اعليحضرت قدر قدرت ِ قوی شوکت» بود اما عاقبت تن به خاک همين قاهره سپرد. و فکر می کنم در همان مراسم تشييع پيکر پدر بود که شنيد چيزی در اعماق وجودش به او می گويد که «کدام تاج و تخت را به تو وعده می دهند، وقتی همه چيز مثل فيلم های هاليوودی قلابی از آب در آمده است؟»
با اين همه، به ترغيب بازماندهء اطرافيان پدر و به تشويق مادر سوگوارش، تن به آئين قسم خوردن به قرآن می دهد، خود را شاه ايران اعلام می کند و از آن پس تشريفات سابق درباری، بصورتی عاريه ای و قلابی، همچنان ادامه می يابد.
او را اکنون، در همان غربت و سرگردانی، اعليحضرت و شهريار ايران می خوانند؛ اما او رفته رفته در می يابد که در اين کمدی ـ درام دائم چيزی از واقعيت کم است. واقعيت همانی است که اتفاق افتاده. کشورش از دست رفته، قدرتی وجود ندارد، اوباش بر سرزمين اش حاکمند و قصد جانش را دارند، برخی از رانده شدگان از ايران چشم اميد به او دوخته اند تا او کاری کند تا آنها به قدرت و ثروت شان برگردند، برخی ديگر از فراريان که عمری در نفرت از پدران او گذرانده و دست شان به آنها نرسيده او را همچون جرثومهء استبداد و جنايت و شکنجه و سرکوب می بينند و از دل همان واقعيت پشت پنجره از او می خواهند که خود را برای پس دادن انتقامی مهلک آماده کند، يا حداقل بيرون آيد و اعلام دارد که پدرانش جانی و سرکوبگر و شکنجه چی بوده اند.
او رفته رفته با اين زندگی جديد خو می کند. واقعيت را می پذيرد، به فکر کاری درآمد زا می افتد، از اقوام مادرش کمک می خواهد و يکی از آنها پول از ايران آورده ای را که بدست اش داده اند می ربايد و به حکومت اسلامی می گريزد تا در تلويزيون دولتی او و خانواده اش را هرچه بيشتر به لجن کشد.
سياست مداران و سياست بازان گذشته و حال به ديدن اش می آيند و هر يک طمع های خام شان را در کلماتی سرشار از وطن و ميهن و شاهنشاه فرو می پيچند. اطرافيانی که برايش باقی مانده اند اما او را از درگير شدن با گروهی خاص برحذر می دارند. استدلال شان آن است که او «شهريار ايران است و به همهء ايرانيان تعلق دارد و نمی تواند عضو گروه و دسته ای خاص شود»؛ او فقط بايد لبخند بزند، دست تکان دهد، سخنانی کلی و بی هدف معين را بر زبان آرد و از همهء رزمندگان عليه دشمن «حمايت» کند؛ بی آنکه معلوم شود اين «حمايت» چه معنائی دارد.
او گاه می خواهد همين فرمول را بصورتی واقعی عملی کند. مثلاً دعوت «کنگرهء مليت های ايران فدرال» را می پذيرد تا برايشان سخن بگويد. استدلال اش هم اين است که بهر حال کردها و ترک ها و آذری ها و عرب ها و ترکمانان و بلوچ ها هم همه جزئی از ملت ايرانند و من اگر شهريار ايرانم شهريار آنها نيز هستم و بايد با آنها رابطه داشته باشم. اما اين حرکت او بر طرفداران پادشاهی اش گران تمام می شود. شهريار ايران نمی تواند با «تجزيه طلب» هائی که خود را «مليت» می خوانند و می خواهند در ايران نظام فدرالی برقرار کنند بر سر يک سفره بنشيند. برخی حتی او را به تجزيه طلبی متهم می کنند و می گويند او می خواهد کشوری را که پدر بزرگش يکپارچه کرده است به دست قطعه قطعه شدن بسپارد.
زمانی نيز به ديدار کمونيست ها و سوسياليست ها می رود و با آنان به گفتگو می نشيند و بلافاصله مورد تهاجم بخش ديگری از طرفداران اش قرار می گيرد که اين بخش از ايرانيان را خائن و وطن فروش می خوانند.
يقيناً شاهزادهء ما، که اکنون شولای شهرياری را هم بر دوشش انداخته اند، از خود می پرسد که پس من شهريار کجای ايران و کدام ايرانيانم؟ آيا همين چهارتا و نصفی آدمی که در برابرم تعظيم می کنند و بوجودم دلخوشند برای شهرياری کافی است؟ مگر نه اينکه فيلم های هاليوودی از اين بيشتر سياهی لشگر دارند؟ بخصوص که او مضحکهء «رفراندوم ششصد ميليون امضاء» و سپس اعتصاب غذا در لوس آنجلس را هم ديده و مزهء واقعيت تلخ را چشيده است.
آنگاه خواهرش در هتلی در لندن دست به خودکشی می زند و برادرش در آيارتمانی در بوستون گلوله ای را در مغز خود خالی می کند. آيا آنها طبيعی تر زيسته اند يا اين «شهريار در غربت؟»
اما واقعيتی های ديگری هم در پشت پنجرهء «دفتر»ی که او از آن به طبيعت روبرو خيره می شود وجود دارد. اپوزيسيون هنوز نتوانسته چهرهء شاخصی را توليد کند. آنها که شاخصيتی داشتند به گلوله و چاقوی خمينی و خامنه ای کشته شده اند، و آنها که مانده اند در پيله های انزوای ايدئولوژيک خود گرفتارند. در طی سی سال، دو نسل تازه که دوران حکومت پدرش را تجربه نکرده اند پا بميدان زندگی اجتماعی نهاده و، اسير حکومتی قرون وسطائی و احمق و خونريز، در جهانی که در انقلاب ارتباطات غوطه ور است، از گذشته ای آگاه می شوند که در آن رفاه و آسايش و آزادی زندگی اجتماعی و فرهنگی امری بديهی شده بود و تنها آزادی مفقود به شراکت در زندگی سياسی بر می گشت. اين نسل ها درد مادران و پدران انقلاب کردهء خود را نمی فهمند. نمی دانند که پادشاهی که کشور را مدرن می کند، دانشگاه می سازد و دانشجويان را به خارج کشور می فرستند و طبقهء متوسط نوينی می آفريند نمی تواند به سبک شاهان قاجاريه بر آنها حکومت کند. آنها درد نداشتن آزای سياسی را در ميان همهء آزادی کشی های ديگر گم می کنند و مادران و پدران شان را به نفرين می کشند که قدر عافيت ندانستيد و ما را چنين خوار و ذليل و گرسنه و فقير کرديد.
شاهزاده، يا شهريار غربت گرفته، رفته رفته خود را در آينهء ديگری می يابد. می بيند که سير حوادث او را به بازماندهء روزگار خوش ايرانيان تبديل کرده است. او می تواند نمادی باشد که ريشه در ديروزی دوست داشتنی دارد و ارزش هائی فردائی را در رفتار و گفتار خود تبليغ می کند. و اين را نسل های تازه زودتر از خود او دريافته و به او به چشم نقطه ای از اميد می نگرند.
آنگاه جنبش سبز از راه می رسد. او دست زن و فرزند را می گيرد، دست بند سبز می بندد، و به تظاهرات خيابانی جلوی کاخ سفيد می پيوندند. اين جمع ديگر آن جمع «طاغوتی ِ» پالتو پوستی . پوشتی نيست؛ نسل جوان فراريان از حکومت اسلامی است که به ريشه های ايرانی اش بر می گردد. او يکباره سنگينی بلندگوئی تظاهراتی را در دستان اش حس می کند و، در شوقی نو و ژرف هموطنان اش را مورد خطاب قرار می دهد. مردم را می بيند که فرياد می زنند اما ديگر شعار «مرگ بر شاه» در فريادشان نيست.
جنبش سبز از او مردی ديگر می آفريند. اين «فراری از کشور و گذشته» اکنون در می يابد که نگاه واقعی نسلی جوان بسوی او است. از ايران هم پيغام های دلگرم کننده فرا می رسند. آدميانی تازه نيز از ظهور می کنند. يکی خبر می دهد که اکثريت ديپلمات های حکومت اسلامی با او هستند، ديگری از وفاداری بخشی از سپاه پاسداران برايش خبر می آورد. جوانانی گريخته از ايران، که تجربهء کار در ستادهای انتخاباتی رفسنجانی و کروبی و موسوی را دارند و در مکتب اصلاح طلبی پروريده شده اند، از آمادگی هسته های محلی جوانان عاصی خبرش می کنند.
و همه شان از او می خواهند که کاری کند. اما چگونه؟ مگر قرار نيست که او شهريار همهء ايران و ايرانيان باشد و در نتيجه نبايد به گروه و دسته و حزبی بپيوندد؟ مگر قرار نيست که شهريار ايران هرچه را خوب است «حمايت» کند و به هرچه بد است بی اعتناء بماند؟ در اين صورت چگونه می توان هم عملاً به ندای نسل های جوان پاسخ داد و هم در پيلهء انزوای شهرياری خويش باقی ماند؟
آنگاه، با شنيدن پيشنهادهائی تازه، فکری نو به سرش می زند. آيا من نمی توانم خود دسته و گروهی بوجود آورم و مرکزش شوم، بی آنکه به دسته و گروهی که خود نيافريده ام بپيوندم؟ اکنون حلقه خبر آوران تنگ و تنگ تر شده است؛ کارمندانی که از او حقوق می گيرند، همراه با خبرآوران و يکی دو چهرهء موجهی که فکر می کنند می شود اين جريان را بجائی رساند، مأمور تشکيل «شورای ملی» می شوند.
جوانان اصلاح طلب نوشته ای از ايران را می آورند تا پايهء «منشور» تشکيل «شورای ملی» شود. اعضاء کميته ای که، پس از اعتراض های مختلف، خود را «موقت» می خواند، منشور را چهل و چند بار بازنويسی می کنند تا شامل «همهء حرف های خوب» باشد و عاقبت آن را بر روی يک سايت اينترنتی می گذارند تا ديگران هم اعتبار آن را تصديق کنند.
تعداد امضاء کنندگان به 250 نفر نرسيده، شاهزاده هم همراه با مادرش، شهبانو، و همسرش، به صف امضاء کنندگان می پيوندند. صف بلند و طولانی می شود، شاهدوستان از راه می رسند، يکی تلويزيونش را و ديگری برنامه هايش را در اختيار «شورا» می گذارد. شاهزاده می بيند که ستارهء مجلس شده است، در حالی که هنوز کسی نمی داند که قرار است اين «شورای ملی» چگونه تشکيل شود. آيا اين ده پانزده هزار نفری که بيشتر با نام مستعار منشور را امضا کرده اند شورای ملی را تشکيل می دهند و يا نه، کار اصلی پس از اين و بزودی آغاز می شود؟ و چگونه؟ کسی نمی داند. يکی می گويد يک ليست بلند از نام آوران سياسی تهيه می کنيم و شاهزاده آنها را که می خواهد انتخاب می کند. ديگری پاسخ می دهد که اين از تشکيل حزب رستاخيز هم مضحک تر است. يکی ديگر حدس می زند که قرار است انتخاباتی برقرار شود. و... راستی اينکه در واقعيت ماجرا از حدود يک بازی اينترنتی خارج نمی شود. از شناخته شدگان سياست کسی اين جريان را تحويل نمی گيرد. و...
و در اين ميانه است که سيامک دهقانپور، با توجه به هياهوئی که پيرامون شورای ملی و نقش شاهزاده بر پا شده، او را برای انجام مصاحبه ای که در ابتدای اين مقاله به آن اشاره کردم دعوت می کند و از نظر بسياری از مخاطبان شاهزاده، بر خلاف هميشه، آشفته و عصبانی ديده می شود. چرا؟
از نظر من، با کمی دقت جای پای همه آنچه را که در بالا نوشته ام می توان در چهره ای که از شاهزاده در اين گفتگو نشان داده می شود ديد. او برای اولين بار است که بعنوان «مسئوول» يک «تشکيلات سياسی» دعوت به مصاحبه شده است اما او خود اين موقعيت را هنوز هضم نکرده است. هنوز با آنچه که آفريده فاصله دارد. از يکسو از «آنها که نامی دارند» می خواهد که نام شان را برای سنگ قبرشان حفظ نکنند اما نمی تواند بگويد که «آنها» برای اين کار چه بايد بکنند. حتی خود نيز از اينکه بگويد به نهاد شورای ملی پيوسته (چه رسد به آنکه خود آن را آفريده است) عاجز بنظر می رسد؛ چرا که هنوز از «حمايت» گروه های مختلف سخن می گويد و به گذاشتن امضايش بر پای «منشور 91» (که اکثريت امضا کنندگان اش از ميان اصلاح طلبان می آيند) نيز نام می برد.
نيز فکر می کنم که در مورد اين واژهء «حمايت» بايد دقت بيشتری کرد. اين واژه حامل همهء مفاهيم وابسته به «شهرياری ايران» است و، همانطور که گفتم، در ديد مشاوران ساليان دراز شاهزاده، شهريار ايران نمی تواند جزء دار و دسته ای شود و بايد هميشه در آن «بالا!» بماند و از همه «حمايت» کند. حال اين حمايت چه خاصيتی دارد و چه دردی را دوا می کند بر کسی معلوم نيست. در واقع، حمايت کردن تنها چراغی است که به نفع سلطنت طلبان روشن می شود و دل آنها را خوش می کند که «سلطانشاه» شان دست به کار اجرائی با شراکت دسته و گروه خاصی نمی زند. آنها در واقع از اين «حمايت خشک و خالی» هم چندان راضی نيستند و به امضاء شاهزاده، بعنوان يک حامی، در پای منشور شورای ملی و منشور 91 نيز ايراد می گيرند.
باری، می خواهم بگويم که شاهزاده در اين گفتگو بين نقش های متعددی که بر گرده اش نهاده اند سرگردان است و نمی تواند تصميم بگيرد که چه می گويد و چه می کند. چندين صدا از يک گلو بيرون می آيند؛ صدای شهرياری که فقط اجازه دارد حمايت کند، صدای شخصيتی فراحزبی ـ فرا سياسی (به معنای بی معنايش کاری ندارم) که «امروز» همه را به «اتحاد»ی تعريف نشده می خواند، صدای مؤسس نهادی سياسی که از نپيوستن ديگران به آن عصبانی است، صدای نسل جوانی که از همه می خواهد برای وطن کاری کنند، صدای بن بست، صدای ندانم کاری، صدای مردی که از ميان ده ها شخصيتی تحميل شده بر خود می خواهد خودش هم باشد: يک شهروند فراری از ايران که دوست دارد در وطن اش بميرد و «تنها پهلوی باشد که در خاک ايران دفن می شود».
بگذاريد سخنم را با اين اعتراف به پايان برم که من، همچنانکه هفت سال پيش در برنامه ای تلويزيونی گفتم و در چهار سال پيش در مقالهء «معمای رضا پهلوی» توضيح دادم، اين مرد نيمه جوان ايستاده بر آستانهء میانه سالی را بسيار دوست دارم. نيز فکر نمی کنم که، برای احراز هويت و تشخص، لازم است که بند ناف اش به پدر و پدر بزرگش وصل باشد و، در نتيجه، لازم آيد که از آنچه آنان کرده اند دفاع کند. فکر می کنم که سرنوشت او چنان بوده است که اکنون شناخته شده ترين ايرانی ای باشد که نماد کشوری در تضاد با حکومت اسلامی است و آنچه آنان دارند او ندارد و آنچه آنان ندارند او دارد و همين از او نمادی از ايرانی آزاد و آباد می سازد.
من همواره او را «سرمايهء ملی» دانسته ام اما فکر می کنم که، از يکسو، هيچ سرمايه ای خود نمی تواند سرمايه گزار نيز باشد و، از سوی ديگر، سرمايه ای که من از آن سخن می گويم هيچ ارتباطی با «شهرياری» و ملزومات آن ندارد. تا ايرانيان صاحب کشور خود شده و در يک همه پرسی اراده و رأی خود را اعلام ندارند و سپس، اگر پادشاهی پارلمانی را برگزيدند، او را به شهرياری تشريفاتی خود انتخاب نکرده باشند، او يک شهروند فراری ايرانی، يک سکولار ـ دموکرات انحلال طلب، و يک عضو بالقوهء هر تشکيلاتی است که در آن می تواند، در راستای ايجاد آلترناتيوی برانداز حکومت اسلامی، عاملی تعيين کننده باشد.