بحران کاهش جمعیت فعال در راه است؟

خبرآنلاین: تفاوت سه درصدی نرخ بیکاری اعلام شده از سوی مرکز آمار ایران و صندوق بین المللی پول ناشی از کاهش جمعیت فعال است.
براساس آمارهای رسمی کشور از سال 1346 تاکنون تنها دو بار جمعیت فعال در کشور کاهش پیدا کرده است، اولین بار در سال 87 و دومین در سال 90 شاهد این پدیده هستیم.
اگر به تغییرات جمعیت فعال در کشور از سال 1346 تا سال 86 تامل داشته باشیم در مقاطعی خاص شاهد کاهش نرخ رشد جمعیت فعال بوده ایم ولی حتی در طول جنگ تحمیلی هم شاهد کاهش جمعیت فعال در کشو نبوده ایم.
تطبیق تاریخی
نکته قابل تامل دیگر آنکه از لحاظ تاریخی این کاهش نرخ رشد جمعیت فعال در کشور طی دوره مورد نظر با تحولات اقتصادی و اجتماعی کشور قابل تطبیق است، اولین رشد منفی در جمعیت فعال در سال 56 یعنی تنها یک سال قبل از پیروزی انقلاب اسلامی اتفاق افتاده، دومین بار در سال 66 شاهد این مسئله هستیم یعنی سال پایانی جنگ تحمیلی که شرایط اقتصادی کشور رو به وخامت می رفت، سومین مورد مربوط به سال 71 یعنی سال اجرای طرح تعدیل اقتصادی است، چهارمین مورد سال 81 تا 83 یعنی سالهایی که تک نرخی شدن نرخ ارز و افزایش نرخ برابری دلار به 800 تومان اتفاق می افتد.
اما به ناگهان در سال 87 می بینیم جمعیت فعال کشور بیش از 670 هزار نفر کاهش پیدا کرده است، البته در سال 88 این شاخص به یکباره 900 هزار نفر افزایش پیدا می کند و در نهایت در سال 90 دوباره بالغ بر 478 هزار نفر کاهش یافته است.
نکته قابل تامل اینکه هر دو سال مورد اشاره کاهش نرخ جمعیت فعال به تعدیل نرخ بیکاری منجر شده است، در مورد نرخ کاهش جمعیت فعال طی یکی دو سال اخیر مطالب مختلفی مطرح شده ، از جمله بحث افزایش دوره تحصیلات تکمیلی، افزایش جمعیت مسن در کشور و در نهایت بحران بیکاری و البته رشد شدید چند شغلگی در کشور که موجبات بیکاری پنهان را فراهم می کند.
اگر فرض مربوط به دستکاری آمارها را که شاید از بدبینی مفرط ناشی می شود را از فهرست دلایل کنار بگذاریم باید بپذیزیم که با پدیده ای بی سابقه در اقتصاد کشور مواجه هستیم، پدیده ای که اگر به دنبال راه حلی برای آن نباشیم می تواند برای بخش مولد اقتصاد کشور یک تهدید تلقی شود.
نرخ بیکاری و میزان مشارکت اقتصادی در ایران
سال 84 85 86 87 88 89 90
جمعیت کشور 69474515 70495782 71388966 72282150 73175334 74068518 74961702
جمعیت بالای 10 سال 56813280 58128881 59243002 60243392 61287318 62062053 63381119
نرخ مشارکت %41 %40.4 %39.8 %38 %38.9 %38 %36.9
جمعیت فعال 23293445 23484068 23578715 22892489 23840767 23875023 23387633
جمعیت بیکار 2764866 2642648 2486238 2392179 2839973 3218329 2877608
نرخ بیکاری %11.9 %11.3 %10.5 %10.4 %11.9 %13.5 %12.3
منبع: مرکز آمار ایران واحد: نفر
هرم سنی
شاید یکی از دلایلی که محمود احمدی نژاد به بحث افزایش جمعیت پرداخته است این موضوع باشد، البته این در صورتی است که فکر کنیم مشکل جمعیت فعال در کشور ناشی از کاهش نرخ رشد جمعیت و تغییر هرم سنی بوده است، البته این دلیل می تواند موثر باشد ولی نگاهی به روند نرخ رشد جمعیت در کشور نشان می دهد که این موضوع تا به این حد جدی نیست، یا حداقل هنوز جدی نشده است. نرخ رشد جمعیت در سالهای دهه 60 نزدیک به 4 درصد بوده ولی طی دو دهه گذشته یعنی از ابتدای دهه هفتاد شمسی تا به امروز بین 1.5 تا 1.7 در نوسان بوده است.
نصف شدن نرخ رشد جمعیت طی دهه هفتاد هنوز نباید تاثیر جدی بر روی جمعیت فعال کشور داشته باشد زیرا هنوز سونامی جمعیتی دهه شصت در حال ورود به میان سالی بوده و در اوج دوره فعالیت خود قرار دارند بنابراین این وضعیت حداقل امروز هیچ توجیهی برای کاهش نرخ رشد جمعیت فعال در کشور ندارد.
از سوی دیگر زمانی که فضای اقتصادی کشور را با تحولاتی که طی آن شاهد تنها افت نرخ رشد جمعیت فعال در کشور بوده ایم مقایسه می کنیم به نظر نمی رسد در این سالهای چنین اتفاقاتی را شاهد بوده باشیم، البته در سال 87 بحران جهانی نفت و افت شدید نفت را نباید نادیده گرفت ولی با توجه به وعده های دولت مبنی بر عدم تاثیر پذیری اقتصاد ایران از تحولات بین المللی در آن سال نباید شاهد کاهش جمعیت فعال در کشور بوده باشیم .(که البته در این روزها وزیر اقتصاد در چرخشی یکصد هشتاد درجه تغییر موضع داده و بحران اقتصاد کشور را ناشی ار بحرانی جهانی دانسته).
نرخ مشارکت اقتصادی بر حسب مناطق شهری و روستایی
سال کل شهری روستایی
1376 34.7 33.5 36.4
1377 36.5 34.5 39.3
1378 37.0 35.3 39.2
1379 37.2 35.7 39.3
1380 37.2 35.8 39.1
1381 37.2 36.1 38.8
1382 38.1 36.9 40.4
1383 38.6 37.0 41.6
1384 41.0 39.4 44.7
1385 40.4 38.8 43.9
1386 39.8 38.2 43.6
1387 38.0 36.5 41.5
1388 38.9 37.7 41.9
1389 38.3 37.3 40.8
1390 36.9 35.8 39.8
منبع: مرکز آمار ایران واحد:درصد
دلایل کاهش جمعیت فعال
البته نحوه کاهش جمعیت فعال هم به خودی خود نکته ای است که نباید از نظر دور داشت، با توجه به تعریف جمعیت فعال که به افرادی گفته می شود که در گروه سنی بالای ده سال قرار داشته و تمایل به کار کردن دارند باید گفت کاهش نیروی فعال یا با بازنشستگی اتفاق می افتد یا نتیجه کاهش جمعیت در اثر بلایای طبیعی و مهاجرت است و یا افزایش سطح رفاه به حدی که افراد از محل دارایی های خود امرار معاش کرده و نیازی به کار کردن نداشته باشند و در نهایت موضوعی به نام یاس از بازار کار، یعنی بعد از جستجوی زیاد برای کار فرد نا امید شده در عمل از فهرست جمعیت فعال خارج می شود.
اگر مروری بر وضعیت اقتصاد کشور داشته باشیم به طور حتم افزایش رفاه و یا بلایای طبیعی از جمع دلایل کاهش جمعیت فعال حذف می شود و تنها می ماند بحث مهاجرت و بازنشستگی و البته یاس از بازار کار.
در خصوص بازنشستگی طی سالهای گذشته دولت مشوق های زیادی را در نظر گرفته است و در این زمینه به حدی افراط کرده که حتی شاهد ایجاد بحران برای صندوق های بازنشستگی بودیم که البته بخشی از این بحران با خصوصی سازی شرکتهای دولت و وصول مطالبات این صندوقها مرتفع شد ولی نکته جالب این است که افراد بازنشسته با توجه به اینکه هنوز نیروی کار دارند و با اتکا به تجاربی که دارند می توانند در بازار کار حضور پیدا کنند ولی به دلیل آنکه در جمع مستمری بگیریان هستند از جمعیت فعال خارج شده اند البته تنها بر روی کاغذ.
این معضل باعث رشد بیکاری در جمعیت تازه ورود یافته به بازار کار می شود، از سوی دیگر شما شاهد مهاجرت گسترده افراد تحصل کرده از کشور بوده اید، افرادی که هزینه تحصیل آنها از محل منابع ملی پرداخت شده ولی به دلیل مختلف تمایلی به اشغال در داخل کشور ندارند، خروج این افراد و عدم تمایل نها به حضور در بازار کار داخلی به معنی کاهش جمعیت فعال است.
در نهایت مشاغل آزاد که به زبان عامیانه آنرا مشاغل آزاد می نامیم، بحران اشتغال در کشور و افت ظرفیت تولیدی کارخانه ها و واحدهای تولیدی در کشور به بیکاری دامن زده است، افرادی که به ظاهر تمایلی به کار کردن ندارند ولی از طریق حضور در فضاهای دلالی از ارز و طلا گرفته تا قاچاق امرار معاش می کنند و چه بسا از این طریق درآمد خوبی هم پیدا می کنند بسیاری از این افراد در زمان ارزیابی ها آماری از فهرست جمعیت فعال خارج می شوند یعنی اقتصاد زیر زمینی که رشد آن با رشد منفی در جمعیت فعال قابل لمس می شود.

همچنین پرداخت یارانه نقدی را نیز نباید در کاهش جمعیت فعال نادیده گرفت، براساس آمارهای مرکز آمار کاهش نرخ مشارکت در سال 90 نسبت به سال 88 در مناطق روستایی 2.1 درصد و در مناطق شهری 1.9 درصد بوده است، در اینجا این احتمال را می توان مطرح کرد که این تفاوت 0.2 درصدی در افت بیشتر نرخ مشارکت مناطق روستایی ناشی از اجرای قانون هدفمندی باشد.
به هر شکل اگر توجهی به این موضوع نشود، به طور حتم تبعات کاهش جمعیت فعال در کشور به تفاوت بین نرخ بیکاری برآورد شده از سوی مرکز آمار ایران با صندوق بین المللی پول (که ناشی از عدم لحاظ شدن افت 500 هزار نفری جمعیت فعال در برآوردهای صندوق بوده )، ختم نمی شود. کاهش جمعیت فعال در یک اقتصاد به معنی تحلیل رفتن منابع انسانی یعنی اصلی ترین دارایی یک اقتصاد است.