جنگ دلالان علیه بازار تهران

وضعیت بحرانی بازار تهران، از ناامنی و بی هویتی گذشته و حتی جان انسان‌ها را هدف قرار داده است،برخی صاحبنظران، دلیل اصلی این رخداد را نبود انتصاب مدیران لایق از سوی سازمان میراث فرهنگی برای نظارت به بافت تاریخی بازار می‌دانند. برخی دیگر دلیل اصلی شرایط پیش آمده را سودجویی و نداشتن دانش معماری شرکت های بهره بردار شهرداری عنوان می کنند. مهدی معمارزاده»، کارشناس با سابقه میراث فرهنگی تهران اما تحلیل متفاوتی از این وضعیت ارایه می‌کند.

خبرگزاری میراث فرهنگی - گروه میراث فرهنگی - وضعیت بحرانی بازار تهران، از ناامنی و بی هویتی گذشته و حتی جان انسان‌ها را هدف قرار داده است،برخی صاحبنظران، دلیل اصلی این رخداد را نبود انتصاب مدیران لایق از سوی سازمان میراث فرهنگی برای نظارت به بافت تاریخی بازار می‌دانند. برخی دیگر دلیل اصلی شرایط پیش آمده را سودجویی و نداشتن دانش معماری شرکت های بهره بردار شهرداری عنوان می کنند. مسئولان شهرداری همه امور بازار را رو به راه می‌دانند. مسئول بافت تاریخی شهرداری شرایط را مناسب می‌خواند. این در حالی است که بارها و بارها با مسئله آتش سوزی، ریختن دیوارهای فرسوده و تخریب تک بناهای تاریخی و مرمت‌های غیر اصولی در بافت تاریخی رو به رو بودیم. سال‌هاست که «دالان مرگ»، نامی است که بازاری ها به دالان های فرسوده بازار می گویند. افزایش تعدد آتش سوزی، گودبرداری های غیر اصولی، تخریب بدنه بازار و کشته شدن کارگران و کسانی که در این راه رفت و آمد می کنند، همه خبرهایی است که هر روز رسانه ها از قلب تپنده اقتصادی ایران می‌دهند. « مهدی معمارزاده»، کارشناس با سابقه میراث فرهنگی تهران اما تحلیل متفاوتی از این وضعیت ارایه می‌کند.

بافت تاریخی تهران به عنوان پایتخت کشور در حال حاضر در حادترین شکل ممکن قرار دارد و جای بسی تاسف است که مهمترین محلات آن همچون سنگلج، عودلاجان و بازار مورد حمله شدید دلالان و سوداگران مسکن قرار دارند و از قضا طرح تفصیلی تهران نیز به این معضل دامن زده و اکثر بخش‌های این بافت را فرسوده اعلام کرده است و با اعمال ضوابط غیر منطقی در حال از هم پاشانیدن آن است، در صورتیکه محله‌های مسکونی در کنار بازار از پیچیده‌ترین دست اوردهای شهرسازی ایرانی محسوب می‌شود و در حالیکه کل آن در مقیاس تهران کنونی با حدود هشتصد کیلومتر مربع مساحت از چند صد هکتار که جزء کوچک می‌توانست به واقع جان تهران محسوب شود و می‌بایست با نگاهی هوشمندانه به این بخش استثنایی و پر بها در راستای توسعه پایدار پایتخت نگاه می شد ولی بیشتر از هر نقطه ای در شهر مورد غفلت قرار گرفته است.

هنگامی که می‌شنویم شهرسازان متفکر جهان با استفاده از الگوی محله محوری در راه بهینه‌سازی و رفع نواقص شهرها و در راستای پاسخگویی به نیازهای ضروری زندگی شهروندان برآمده اند، جای سوال است که چرا ما به دست خود حاصل قرن‌ها تلاش و تجربه را محو و نابود می سازیم!؟

بازارها نیز مجموعه‌ای از بنگاه‌های اقتصادی را با نام‌های گوناگون همچون تیمچه، سرا، بازارچه، کاروانسرا و ....با عملکردهای متنوع در خود جای داده‌اند که مختص این آب و خاک و یکی از شاخصه‌های مهم معماری ایران در جهان به شمار می‌آید. مسافرینی که در گذشته به ایران آمده‌اند نیز در سفرنامه‌های خود به شگفتی از آن یاد کرده‌اند. ولی این مجموعه زیبا و کارآمد دیروز هم اکنون به یک کانال پرمعضل تبدیل شده است اما همچنان نسبت به هر مجتمع اقتصادی در سطح کشور با اقبال مواجه است که این توجه عمومی را جزء در نتیجه اندک جانی که همچنان در لا به لای کالبد متلاشی شده آن وجود دارد نمی توان دانست.

حال پس از صدمات فراوانی که بر بافت‌های تاریخی تهران وارد آمده است در نهایت شورای اسلامی شهر تهران در بهمن ماه سال 1387 و در دوره سوم شورا، طرح حفاظت، مرمت،احیاء و ارتقای جایگاه بازار تاریخ را مطرح می سازد و شهرداری را به عنوان بازوی اجرایی موظف می کند که ظرف مدت 6 ماه (لایحه مدیریت جامع بازار را براساس مصوبه شورا و با در نظر گرفتن معیارها و اصول مطالعه، تهیه و تدوین کرده و به شورای اسلامی شهر تهران ارائه کند.)
این که این طرح با محتوای مورد نظر شورا تهیه شده یا خیر و در تصمیم گیری‌های مربوط جایگاه میراث فرهنگی به عنوان متولی چه بوده است که معلوم نیست اما آنچه که از مفاد مصوبه شورا معلوم می‌شود همه جانبه‌نگر بودن آن است به نحوی که اگر به آن عمل می شد در طول مدت تصویب آن تا به کنون که نزدیک به شش سال می‌گذرد وضعیت بازار تهران به اینجا نمی‌رسید، البته شهرداری منطقه 12 ظاهراً براساس همین مصوبه موضوع را در دو قالب پی گیری کرده است.

بخش پیاده راه سازی که کاملاً موجه بوده است و بر روحیه شهروندان، آرامش نسبی محیط، ترافیک کمتر حداقل در بخشی از خیابان 15 خرداد که ورود خودرو به آن ممنوع شده است و به ویژه حرمت گذاری به بافت تاریخی و ارتقاء کیفی محیط و همچنین رعایت شان شهروندی موثر واقع شده است. در مقابل آن ساختن سقف های به اصطلاح سنتی (تاق) نقطه مقابل موضوع هویت بخشی و سایر مفاهیم مرتبط با ساماندهی بازار و موضوعات مندرج در مصوبه شورای سوم قراردارد که البته به گمان برخی نقطه قوت محسوب شده است و به عنوان یک افتخار از حدود سه کیلومتر تاق زنی روی بازار یاد می کنند.انگار مشکل بازار فقر در نداشتن پوشش بوده است که به سرعت و با نازلترین شکل آن را پوشانیده اند و همچنان نیز به این اشتباه ادامه می دهند.

برای روشن‌تر شدن موضوع ابتدا باید روشن شود مفهوم عینی بازار به شکل اولیه آن و به عنوان یک رکن مهم هویتی پایتخت چیست؟ و آیا به جزء عرض و ارتفاع مناسب، اجزای متناسب، مصالح همگون،عملکردهای متعادل به عنوان ارزش و هویت به آن افزود. اما آنچه که در ظاهر بازار کنونی هویدا است بی نظمی، آشفتگی ، مصالح نازل و نامرتبط، زشتی منظر سیما، در هم ریختگی کاربری‌ها، آلودگی هوا، مصرف بالای انرژی، رطوبت بالا، ازدهام و شلوغی غیر عادی که بخشی از آن مربوط به چهار چرخه‌های سرگردان در بازار است.

مشکلات آب‌های سطحی، ناهمواری سطوح و مشکلات کفسازی ها و دهها معضل پیدا و پنهان دیگر که بازار سنتی را به شدت تغییر ماهیت داده است و از آنچه که به عنوان هویت بازار باقی مانده تنها می‌توان به ساختار یکی فضاهای دسترسی در قالب راسته‌ها، گذرها، کوچه ها و تقاطع ها و همچنین برخی اجزای معماری آن از جمله چند سرا و تیمچه و مسجد و مدرسه که تقریبا به لحاظ کالبدی به شکل اولیه باقی مانده اند اشاره کرد.

از آن میان می توان به مجموعه سرای امیر(با تغییرات اساسی در نما) مجموعه حاجب الدوله(با تغییرات زیاد) سرای حاج حسن(با تغییرات زیاد) سرای حاج ملا علی کنی(با تغییرات زیاد) سرای جمهوری موقوفه ظل السلطان) بخش اندکی از آن مرمت شده و مابقی به حال خود رها شده است) سرای چهار بازار(مرمت شده و نسبتا سالم) سرای گلشن(با تغییرات زیاد) سرای قزوینی‌ها(با تغییرات زیاد) سرای رشتی‌ها(با تغییرات کم ولی فرسودگی زیاد)تیمچه مهدیه(با تغییرات زیاد در نما) و تعداد دیگر از سراها در تیمچه ها که وضعیت نا به سامانی دارند و همچنین چند مدرسه علوم دینی و مسجد و امامزاده که کم و بیش به حیات خود ادامه داده‌اند لیکن برخی از این بناهای مذهبی نیز در سالیان اخیر دچار دگرگونی های شدید شده از جمله مدرسه ایلچی، مدرسه صدر که بخش هایی از آن هم اکنون در حال تبدیل کاربری به تجاری است، امامزاده سید ولی که به تازگی دالان جنوبی آن تخریب و به پاساژ تبدیل شد.
از طرف دیگر فضاهای مذهبی نیز در جهت سودآوری بیشتر با بنگاه های تجاری بازار وارد رقابت شده‌اند که در کمتر جایی از جهان کنونی چنین پدیده ای قابل مشاهده است.معلوم نیست چرا متولیان این اماکن به جای خرید زمین و توسعه آن روی سطح و حفظ اصالت‌های موجود در صدد تخریب و توسعه عمودی !!! این فضاهای غیر قابل تکرار بر آمده اند؟! (البته این پدیده علاوه بر بازار در دیگر نقاط شهر نیز در حال وقوع است که از جمله میتوان به مسجد سلمان در خیابان 17 شهریور و مسجد .... در خیابان ولی عصر اشاره کرد.)

این بی‌توجهی‌ها به همۀ ارزش‌های گردآمده در بازار تاریخی تهران شأن و مرتبه ایرانی بودنش را به شدت تنزل داده و معضلات گوناگونی را برایش خلق کرده است که ناهنجاریهای اجتماعی نیز بخشی از آنست.لذا می بایست در اسرع وقت چاره ای اساسی اندیشیده شود تا همان اندک جانی که برایش باقی مانده است را هم از دست ندهد.لازم به ذکر است در طول سالیان گذشته از همه صحبتها ،مصوبه ها ،ضوابط و مقررات مرتبط با بازار کمتر موردی عملیاتی شده بود ،حتی مهمترین بخش ضوابط و مقررات ثبت بازار به عنوان یک اثر ملی مورد غفلت قرار گرفته است.البته میراث فرهنگی و شهرداری نیز در طول این سالیان در تعاملی نه چندان آشکار در کنار هم به سازندگی مشغول بوده‌اند به خصوص شهرداری که امکان صدور مجوز ساخت و ساز به شکل بقیه شهر بلکه راحت تر از آن را فراهم داشته است.

به عنوان مثال؛به دلیل نبود امکان ایجاد پارکینگ در بازار به جای آن تجاری و انباری ساخته می‌شود.
- به فضاهای بازار که بیشتر در داخل سراها استقرار دارند توجهی نشده و به این دلیل اکثر این فضاهای سبز و درختان آن از بین رفته اند.
- به جای فضاهای پر و خالی تجاری قبلی به هنگام بازسازی تا 100 درصد سطح اشغال داده می‌شود.
- خانه های مسکونی بازار مجوز تجاری می گیرند.
- دبستان‌ها و سایر فضاهای آموزشی قبلی به تجاری تبدیل می‌شوند.
- حمام‌ها ،آب انبار،تکیه،برف اندازها،وسط سراها ،جلوخان تیمچه ها و مساجد و ... کاربری تجاری می یابند.

- تراکمِ کم تبدیل به تراکم زیاد می‌شود و مواردی دیگر که شهرداری از آن منتفع می شود ولی همچنان خود را در مرمت و ساماندهی بخش های تاریخی بازار مسئول نمی داند و میراث فرهنگی نیز که همواره از نبود بودجه کافی تحت فشار قرار دارد در مقابل حجم تقاضا برای ساخت و ساز بی جواب می‌ماند و اساساً خود نیز با تغییرات مکرر ضوابط و مقررات در نابسامانی ها دخیل بوده و به وحدت رویه نرسیده است.

این تشکیلات بدون حتی یک طرح کارآمد برای نجات بخش بافت‌های تاریخی و بویژه بازار از زمان ثبت آن در سال 1356 تا به اکنون همچنان در مواجهه با مسائل به بافت‌های تاریخی و بازار تهران بلاتکلیف مانده است به این ترتیب راه برای دلالان و واسطه ها که تخریب بناهای تاریخی را راه درآمدزایی زود و زیاد بازده یافته اند باز شده است و عده ای قلیل از این رانت سهل الوصول برخوردار می شوند.

بنابراین در فقدان یک طرح کارآمد (توسط شهرداری هزینه هایی برای تهیه طرحی در طول سالیان گذشته انجام یافته که در این طرح نیز مانند سایر اقدامات شهرداری درآمد زا بوده و در صورت اجرا شدن می توان با اتوبوس از میان بازار عبور کرد!

ضوابط مقررات و مصوبات و لوایح و دیگر سازو کارها در مقابل هرج و مرج موجود ناکارآمد شده‌اند و حال باید پرسید که از درآمدی که در بازار تهران عاید شهرداری می شود چه مقدار صرف ارتقاء کیفی و حفاظت و مرمت و صیانت از ارزش‌های باقیمانده بازار، حداقل پس از تصویب طرح شورای سوم در این راستا ضرورت دارد در اسرع وقت جلوی همه اقدامات غیر اصولی و ناهماهنگ گرفته شود و حفاظت و با زنده سازی و مرمت و احیاء هر آنچه که به عنوان بخش های تاریخی بازار تا به امروز باقی مانده است، صورت پذیرد.

بدیهی است تهیه ضوابط و راهکارهای تشویقی نیز برای بازسازی و نوسازی سایر بخش های بازار نیز امری الزامی بوده که می بایست با بهره گیری از تجربیات داخلی و بین المللی و براساس ویژگی های تاریخی و استفاده از خصائص فرهنگی و اجتماعی و در تداوم هویت بخشی با بافتهای تاریخی مرتبط با بازار از جمله محله سنگلج، عودلاجان انجام شود تا این سرمایه‌های ملی بیش از این به سمت از هم گسیختگی و نابودی پیش نرود تا به این ترتیب بتوان جانی دوباره به کالبد تهران که هم اکنون با چالشهای جدی و از آن جمله سیما و منظر مواجه شده است دمید.

بنابر این با توجه به حضور آقای مسجد جامعی در ریاست شورای شهر و همچنین آقای پیروز حناچی در معاونت شهرسازی انتظار می رود که مصوبه شورای سوم در خصوص ساماندهی بازار و همچنین مصوبه مورخ 25/09/1387 شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در خصوص ارتقای کیفی سیما و منظر شهری که در آن به اهمیت تاریخی و همچنین ویژگی های طبیعی شهر به صراحت پرداخته شده است پیگیری شود و حمایت لازم در جهت اجرایی شدن صورت پذیرد.