یکشنبه، 12 خرداد ماه 1392 = 02-06 2013
کدام مناظره؟
روزنامه شرق: صداوسیما، برنامه جمعه بعدازظهر خود را «مناظره» می‌خواند، استادان ارتباطات آن را «شبه مناظره»، قصه «شاه پریون» و «گفت‌وگویی طنزآلود» بعدازظهر جمعه شبکه یک سیما علاوه بر هشت کاندیدای انتخابات ریاست‌جمهوری، میزبان مخاطبان‌میلیونی این برنامه بود. مردم با پیش‌زمینه مناظره‌ها در سال 88 در ذهن خود که رکورد تعداد مخاطبان تلویزیونی در یک برنامه زنده را زده بود، پای گیرنده‌های خود بودند. گرچه در بخش اول، مناظره‌ها خسته‌کننده و طولانی بود اما در بخش دوم، فضای طنزآلود، این مناظره را تبدیل به برنامه‌ای با کارکرد‌های تفریحی کرد. حتی کار به جایی رسید که هر هشت نامزد انتخاباتی حاضر در این برنامه به نوعی اعتراض خود را مقابل دوربین‌های تلویزیونی اعلام کردند. به طوری‌که صداوسیما با طراحی هفت سوال تستی، زمینه اولین انتقادها نسبت به برگزاری این برنامه را رقم زد. براساس بررسی صورت‌گرفته از مجموع 56 پاسخ مطرح‌شده از سوی کاندیداها، 19 پاسخ با این عبارت که «سوال ایراد دارد» همراه شد، هفت سوال از سوی محمدرضا عارف پاسخ داده نشد و 13 سوال نیز به شکلی جدا از طراحی صداوسیما به صورت تشریحی پاسخ داده شد. بر این اساس، علاوه بر مخاطبان، نامزد‌های حاضر در این برنامه و ستاد‌های آنها، استادان ارتباطات نیز انتقادات فراوانی نسبت به نحوه برگزاری این مناظره دارند. دکتر مهدی محسنیان‌راد، استاد و از چهره‌های مطرح علم ارتباطات در کشور، نحوه برگزاری این مناظره‌ها را طنزآلود می‌داند. دکتر حسام الدین آشنا عضو هیات‌علمی دانشگاه امام صادق(ع) نیز این برنامه را شبه‌مناظره و مخدوش می‌خواند و دکتر حسین افخمی استاد و عضو هیات‌علمی دانشکده ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی این برنامه را مناظره نمی‌داند و فاقد ارزش‌ها و استاندارد‌های ارتباطی می‌داند. همچنین اعظم راوردراد، استاد ارتباطات دانشگاه تهران نیز معتقد است، این برنامه به جای نشان‌دادن تفاوت سعی در تحمیل تفاهم‌ها داشته است. با این حال مسوولان سازمان صداوسیما روایتی دیگر نسبت به همه این انتقادات از سوی مخاطبان، استادان مطرح ارتباطات و نامزد‌های حاضر در این برنامه دارند، به طوری‌که حسین فردرو مشاور هنری و کارگردان مناظره‌های یازدهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری درباره برنامه جمعه‌شب 10 خرداد به خبرنگار مهر می‌گوید: جمع اعتراض به برنامه دو دقیقه بود اما تمام رسانه‌های بیگانه به همین زمان توجه و تجلی اهدافشان را در این زمینه پیدا کردند. بهتر است به عنوان یک ایرانی به انگیزه برنامه‌ساز و نیازی که دارد توجه کنیم. ما حتی یک هفته قبل از کار تعداد صندلی‌هایمان را نمی‌دانستیم چون هنوز نتیجه تایید صلاحیت‌ها نیامده بود.»
محسنیان راد: درست تقلید کنید!
آقای دکتر، به عنوان استاد ارتباطات دور اول مناظره انتخاباتی میان هشت کاندیدا را چگونه دیدید و از منظر رسانه‌ای چه ایرادهایی به مساله وارد است؟
امروز صبح، وقتی طبق معمول به دانشگاه رفتم، در باغ دانشکده دو نفر از استادان عزیزی که در رشته‌های غیراز ارتباطات تدریس می‌کنند را دیدم و من را در معرض این سوال قرار دادند و گفتند: آیا این ادعا درست است که استادان ارتباطات در طراحی این مناظره صداوسیما نقش داشتند؟ جواب من این بود که خدا رحمت کند، آقای نوذری را.
این نکته نشان‌دهنده این است که این مناظره از منظر رسانه‌ای با استاندارد‌های موجود فاصله دارد؟
بله، به نظر من الان باید به این موضوع توجه کنیم و مراقب باشیم که بلایی که طی چند سال اخیر بر سر استادان اقتصاد در کشور آمد، سر استادان ارتباطات نیاید. آنچه قرار است در انتخابات به عنوان یک مناظره تلویزیونی برگزار شود، یک معادلی است از آنچه در کشور‌های دیگر در جمهوری‌ها اتفاق می‌افتد. همان‌طور که ما از بیرون جمهوری را تقلید کرده‌ایم ابزار آن را هم که مناظره است را باید با استاندارد‌های دقیق آن از منظر رسانه‌ای تقلید کنیم، از طرف دیگر این یک نوع مصاحبه زنده است و مصاحبه شونده با اطلاعاتی دقیق و حساب شده که پس از ماه‌ها در ستاد‌های انتخاباتی چکش‌کاری شده است در مناظره شرکت می‌کند و مصاحبه‌کننده نقش کاتالیزور را دارد. در علم شیمی کاتالیزورها در فرآیند آزمایش‌های شیمیایی در نتیجه کلی نقش ندارد اما تاثیر خود را می‌گذارد، بر همین اساس برگزار‌کننده مصاحبه باید نظم موجود در مصاحبه را برقرار کند که در این مناظره‌ها رعایت نمی‌کند. از طرف دیگر صداوسیما در سال 88 ادای برگزاری مناظره را درآورد و وقتی مجری نقش کاتالیزور را نداشته باشد، باعث شد روند مصاحبه به سمت بگم بگم‌ها و چیز چیزها برود و نظم و عدالتی را در روند کاری خود نداشت. نکته مهم این است که ما وقتی در نظام‌های جمهوری برگزاری مناظره را تقلید می‌کنیم باید درست و براساس استاندارد‌های علم ارتباطات آن را برگزار کنیم.
به نظر شما استاندارد و روند درست و منطقی برگزاری یک مناظره انتخاباتی چیست؟
ببینید معادل فارسی مناظره، به معنای کشمکش و نزاع است. مناظره گفت‌وگویی عاشقانه نیست یا گفت‌وگوی علمی نیست. کشمکش و نزاع و مناظره حتی در ادبیات کهن ما هم وجود دارد. به‌طوری‌که در «قابوس‌نامه» که کتابی است برای نصحیت به سیاستمداران و مقامات اشاره شده است که «با هیچ نادانی مناظره نکن» نتیجه این می‌شود که در مناظره، دانایی شرط است و در فرهنگ ما به آن اشاره شده است و روند برگزاری آن نباید به شکلی باشد که مانع تمییز حق و باطل در صحبت‌های نامزدها شود.
با این تفاصیل، به نظر شما مخاطبان تا چه اندازه توانستند با دیدگاه‌های کاندیداها آشنا شوند؟
مناظره در اولین کارکرد خود باید حق و ناحق و سره و ناسره را از هم جدا کند و باعث آشکارشدن مسایل شود تا مردم بتوانند قدرت انتخاب داشته باشند. اما آنچه گذشت به نظر من طنز‌آمیز بود. به عنوان مثال، من حکایتی را مد نظر دارم که بسیار شبیه است به این نوع برگزاری مناظره. همه ما زمانی که در دوران کودکی خود بودیم، مادربزرگان ما داستان دختر شاه پریون را به ما گفتند. دختر شاه پریون، وجناتی داشته است و شاه پریون برای خواستگار‌های بسیار زیاد دختر خود مسابقات و سوال‌هایی را آماده داشت و هر خواستگار که به همه سوال‌های شاه پریون پاسخ می‌داد، می‌توانست به دختر شاه پریون نزدیک‌تر شود. بر همین اساس این نمایشنامه که آن را در صداوسیما مناظره می‌خوانند، نمی‌تواند مخاطب رسانه‌ای همچون صداوسیمای ایران را اقناع کند تا بتواند تصمیم درست و روشنی بگیرد.
یکی از شروط برنامه‌های موفق، به‌خصوص مناظره‌ها، نظم و عدالت حاکم بر آن است، این موارد چقدر در برگزاری این مناظره‌ها رعایت شده بود؟
ما در علم ارتباطات، مبحثی تحت عنوان ارتباطات غیرکلامی را داریم، هم‌اکنون اگر هرکدام از استادان و دانشجویان این رشته و شاید علاقه‌مندان فیلم این شبه‌مناظره را دریافت کنند و صدای آن را قطع کنند و بدون صدا ببیند، خواهند دید که از فرم حرکات و چهره‌ها چقدر این برنامه یک امر غیرجدی و طنز‌آمیز است.
در پایان به نظر شما چقدر این برنامه توانست برای مخاطب انتقال پیام داشته باشد؟
در زمینه انتقال پیام ما در طول روز از صبح که بیدار می‌شویم، وقتی به خانواده خود صبح به خیر می‌گوییم، وقتی در مسیر با مردم برخورد داریم و گپ می‌زنیم، یا وقتی که می‌خواهیم برای ابراز همدردی پیش دوستی برویم، مکانیسم ارتباطی خاصی را انتخاب می‌کنیم، اگر برای همدردی با دوست خود مکانیسم ارتباطی متفاوتی را انتخاب کنیم، نتیجه منطقی نمی‌گیریم. به همین دلیل مکانیسم ارتباطی نادرست در این مناظره نتوانست زمینه انتقال پیام را فراهم کند.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
حسام‌الدین آشنا: مناظره مخدوش
آقای دکتر، مناظره‌ای که صداوسیما عصر جمعه با هشت کاندیدای ریاست‌جمهوری برگزار کرد انتقادات زیادی را برانگیخت، به نظر شما در اصل می‌توان این برنامه پخش‌شده را بر اساس استاندارد‌های رسانه‌ای مناظره خواند؟
نه، به نظر من این برنامه تنها شبه‌مناظره برگزار‌شده‌ای در سیمای جمهوری اسلامی بود که بیشتر از هر چیز یک پژوهش آزمایشگاهی برای سنجش توانش ذهنی و سرعت انتقال، هوش هیجانی و هوش تصویری چند آزمودنی در مقابل میلیون‌ها بیننده بود.
چطور؟
ببینید اصولا در آزمون‌هایی اینچنین، اخلاق پژوهش، کسب رضایت آگاهانه آزمودنی‌ها را ضروری می‌شمارد و رضایت آگاهانه یک فرآیند ارتباطی بین پژوهشگر و شرکت‌کننده در پژوهش است که قبل از شروع مطالعه آغاز شده و در طول دوره انجام پژوهش نیز ادامه می‌یابد. بر مبنای راهنمای GCP «رضایت آگاهانه، فرآیندی است که در آن آزمودنی پس از دریافت اطلاعاتی پیرامون تمامی جنبه‌های مطالعه که می‌توانند در تصمیم او برای شرکت در آن موثر باشند، داوطلبانه رضایت خود را برای شرکت اعلام می‌کند. رضایت آگاهانه به وسیله فرم رضایت آگاهانه به صورت مکتوب و با امضا و تاریخ، ثبت و مستند می‌شود.» توجهات صورت‌گرفته به مقوله رضایت و اصول اخلاقی در پژوهش باعث شده است که فرد شرکت‌کننده در مطالعه، به جای سوژه پژوهش (research subject)، شرکت‌کننده در کارآزمایی (trial participant) نامیده شود و نقش او از یک فرد منفعل (passive subject) به فعال (active participant) تغییر یابد.
در نظر نگرفتن دیدگاه‌های کاندیداها و تکروی صداوسیما نیز یکی از نکات مورد انتقاد این مناظره بود، به نظر شما ضرورتی برای آگاهی کاندیداها از روند برگزاری و اجرای این مناظره وجود داشت؟
در حال حاضر یکی از ارکان اصلی اخلاق در پژوهش، اخذ رضایت آگاهانه (Informed Consent) در کارآزمایی‌های بالینی و سایر پژوهش‌های دارای سوژه‌های انسانی است. احترام به اختیار فرد، رعایت حقوق او، محافظت از شرکت‌کننده در پژوهش و اطمینان از اینکه از فواید و خطرات شرکت در پژوهش کاملا آگاه است، مستلزم اخذ رضایت آگاهانه در ابتدای پژوهش است. به‌طور کلی، هر مناظره واقعی یا رسانه‌ای نیز مستلزم آگاهی و رضایت شرکت‌کنندگان از نحوه اداره و قواعد حاکم بر مناظره است.
پس به نظر شما می‌توان گفت برگزاری این مناظره، نتوانست انتظارات مخاطبان و کاندیداها را برآورده کند؟
به نظر من این شبه‌مناظره‌ها تا کسب توافق داوطلبان در مورد نحوه اداره مناظره مخدوش است.
این اولین جلسه مناظره با حضور هشت کاندیدا بود و قرار است دو جلسه دیگر نیز با حضور کاندیداها برگزار شود، پیشنهاد شما برای نحوه برگزاری دو مناظره دیگر چیست؟
پیشنهاد می‌شود سوالات مناظره قبل از برگزاری، در اختیار افکار عمومی قرار گیرد.
