زنی که استکان های نقره اش را خرج روزنامه کرد
نگاهي به چگونگي تولد يک اولين نشريه زنانه ايران؛
روزنامه ابتکار: در روزگاري که زنان از ترس برخوردهاي حکومتي، سوادشان را پنهان ميکردند، «مزين السلطنه» اولين نشريه زنانه ايران را راه اندازي کرد. هفته نامهاي هشت صفحه اي که در داخل و خارج از کشور منتشر ميشد و اگرچه عمر کوتاهي داشت اما تحول بزرگي در دوران مشروطه به حساب ميآمد.
نقل است که ناصرالدين شاه قاجار از سواد داشتن زنان دل خوشي نداشت و برخي از همسران او که ميتوانستند بخوانند و بنويسند، سوادشان را از شاه پنهان ميکردند. مريم عميد، ملقب به مزين السلطنه در چنين فضايي پيش قدم تاسيس يک مدرسه دخترانه شد و بعدها نشريه اي را منتشر کرد که براي اولين بار در تاريخ ايران، مدير مسئول آن زن بود.به گزارش مهر,مزين السلطنه که دختر مير سيدرضي رئيسالاطباء پزشک قشون ناصرالدين شاه بود تحصيلات خود را نزد پدرش ياد گرفت و به دليل حضورش در خانواده اي تحصيلکرده و با سواد و داشتن ذهني جستجوگر و علاقمند، از برخي تحولات اجتماعي و فرهنگي جامعه و جهان آن روزگار مطلع شد و چون علاقه زيادي هم به آموختن علوم جديد داشت به خواندن زبان فرانسه و آموزش عکاسي مشغول شد.او که در واقع اولين زن روزنامه نگار ايران است البته اولين نشريه اي که از طرف زنان در ايران منتشر شد نشريه”دانش” نام داشت که در سال 1289 ه- ش توسط”خانم دکتر کحال” همسر ميرزا حسينخان کحال انتشار يافت. اين نشريه در تهران منتشر شد که هفتهاي يک بار و در هشت صفحه با قطع رحلي و چاپ سربي چاپ ميشد و علاوه بر ايران در ساير کشورها هم منتشر ميشد که بعد از يک سال متوقف شد.
شکوفه اي براي زنان
دو سال بعد از تعطيلي”دانش" در سال 1392 ه- ش مريم عميد نشريه اي با عنوان شکوفه منتشر کرد که در واقع اين نشريه به عنوان اولين نشريه زنان در ايران شناخته شده است، مزين السلطنه که در شانزده سالگي ازدواجي ناموفق با عمادالسلطنه سالور يکي از شاهزادگان قجر داشت چند سال بعد با قوامالحکماء از روشنفکران زمان ازدواج و صاحب دو فرزند شد. همسرش يکي از مشوقان او براي کارهاي فرهنگياش بود. پس از فوت قوامالحکماء، او ديگر ازدواج نکرد و تمام وقت خود را صرف امور فرهنگي کرد.او در سال 1330هـ ق مدرسهاي دخترانه با نام”مزيّنيّه" تاسيس کرد. مريم عميد براي ترويج و تشويق تحصيل در سطوح مختلف جامعه، در مقابل دو شاگرد که شهريه پرداخت ميکردند يک شاگرد مجاني نامنويسي ميکرد و با خانوادهها قرار ميگذاشت که تا پايان دوره تحصيل حق بيرون آوردن بچهها را از مدرسه ندارند.اين مدرسه داراي دو شعبه بود. يکي دارالعلم بود که علوم مختلف از جمله خواندن و نوشتن فارسي، عربي، فرانسه، تاريخ، جغرافيا و رياضيات در آن تدريس ميشد و دختران در آخر سال تحصيلي توسط وزارت معارف امتحان ميدادند و پس از کسب موفقيت در امتحانات مدرک ميگرفتند. اين مدرسه در کنار باغ آصفالدوله قرار داشت. مدرسه دوم دارالصنايع بود و در آن دختران هنر و فنون از جمله خياطي، قاليبافي، جوراببافي و زردوزي... را فرا ميگرفتند. اين مدرسه در محله آب منگل واقع بود.معلمين اين دو مدرسه همه تحصيلکرده و ازهنرمندان زمان خود بودند.در واقع مزين السلطنه در کنار مديريت مدرسه، به فعاليت مطبوعاتي خود که همان انتشار نشريه شکوفه بود ادامه داد، سرآغاز اين نشريه با اين بيت آغاز ميشد:باد آمد و بوي عنبر آورد/ بادام شکوفه بر سر آورد
روي صفحه اول اين نشريه نوشته شده بود:”صاحبه امتياز و مدير مسئوله مزين السلطنه صبيه مرحوم آقا ميرزا سيد رضي رئيس الاطبا، روزنامه ايست اخلاقي، ادبي، حفظ الصحه اطفال، خانه داري، بچه داري، مسلک مستقيمش تربيت دوشيزگان و تصفيه اخلاق زنان راجع به مدارس نسوان عجالتا گاهي دو نمره طبع ميشود."
از نسخ و نستعليق تا کاريکاتور
نشريه شکوفه در سال 1330 اولين شمارهاش به چاپ رسيد و به مدت چهار سال (77 شماره) تقريباً هر دو هفته يک بار منتشر ميشد. اين نشريه در چهار صفحه با خط نسخ نوشته ميشد که از شماره پنجم نگارش آن نستعليق شد و از سال دوم به بعد با حروف سربي به چاپ رسيد. در صفحه آخر يک کاريکاتور داشت که مرتبط با موضوع هر شماره بود. کاريکاتورها از سال سوم به بعد چاپ نشد. انتشار نشريه با شروع جنگ جهاني اول نظم خود را از دست داد. مطالب شکوفه اعم از خبر، مقاله و کاريکاتورها، همگي براي تشويق به تعليم وتربيت دختران، مبارزه با خرافه، رمال و فالگيري، طب خانگي در مقابل طبيبان تحصيلکرده، آموزشهاي صحيح بهداشتي، آداب معاشرت، فعاليتهاي اجتماعي و... بود. مزينالسلطنه در کنار مقالاتي که براي آموزش زنان داشت پيامها و آموزههايي نيز براي مردان داشت و هميشه آنها را در احترام گذاشتن به زنانشان تشويق ميکرد و زن و مرد را در زندگي خوب همراه و درکنار يکديگر ميديد.
بولتن انجمن همت
مريم عميد علاوه بر اين فعاليتها از اعضا”انجمن همت خواتين" هم بود. اين انجمن در سال 1323ه ق توسط مديران مدارس دخترانه به رياست خانم نورالدجي تأسيس و هدف آن مبارزه با اجناس خارجي و منع واردات اين محصولات بود. يکي از تحريمها منع خريد منسوجات خارجي بود، قرار بر اين شد که تمامي مدارس دخترانه اعم از معلمين و دانشآموزان همگي از پارچههاي ايراني استفاده کنند و هر کس سرپيچي کرد از مدرسه اخراج شود و هيچ مدرسه ديگري نام آن دانشآموز را ننويسد. به اين ترتيب در عرض يک ماه حدود پنج هزار نفر به اين تحريم پيوست. مزينالسلطنه در نشريه شکوفه فعاليتها و سخنرانيهاي مربوط به اين انجمن را انعکاس ميداد و اين نشريه به عنوان سخنگوي انجمن فوق درآمده بود. او در گسترش اين تفکر نقش بسزايي داشت.
به جنگ خرافات
نشريه شکوفه بيش از هر چيز روي تربيت دوشيزگان و اخلاق زنان و مدارس زنانه تمرکز داشت. اما براي تعيين روش اين نشريه بايد دوران انتشار آن را به دو قسمت تقسيم کرد، در حالي که شکوفه از آغاز انتشار تا شماره 10 سال دوم بيشتر مقالات خود را به ترويج علوم و فرهنگ در بين زنان، طراز اداره مدرسه، وضع مدارس دخترانه و چگونگي پيشرفت آنان اختصاص داد از شماره 10 تا پايان انتشارش به صورت ارگان انجمن همت خواتين و مديران مدارس نسوان در آمد و به بسط و تبليغ نظرهاي انجمن پرداخت.در اين زمان همچنان که محتواي مقالات سياسي تر ميشد، مسائلي چون استقراض از دولتهاي خارجي، امتيازاتي را که بدون شک در مقابل بايد به دول تسليم کرد، استقلال ملي، مبارزه با نفوذ بيگانگان و وظايف زنان را در اين باره مطرح کرد و در حالي که بر کوشش زنان در راه اعتلاي وطن تاکيد ميکرد. آنها را در اين راه همپاي مردان ميدانست. به هر روي در هر دو نيمه، موضوع مدارس نسوان و تحصيل زنان مضمون هميشگي نوشتههاي شکوفه را به خود اختصاص ميداد.بعد از سواد آموزي مبارزه با خرافات رايج و تقبيح آداب و رسوم و عقايد عقب افتاده متداول در ميان زنان از ديگر مباحث مهم اين نشريه بود. شکوفه همچنين وضعيت زنان در ديگر نقاط دنيا به ويژه در اروپا را مطرح کرد و آن را از اساسي ترين راههاي آگاهي يابي زنان در ايران دانست.به اين ترتيب با توجه به اين که روزنامه شکوفه بيشتر در مدارس دخترانه دربين مديران و آموزگاران و دانش آموزان زن انتشار مييافت، اهميت تاثير مستقيم آن در بين زنان آن روزگار انکار ناپذير بوده است.
وقتي مزين استکانهاي نقره را فروخت
مزين السلطنه اگرچه زن روشنفکري بود که فعاليتهاي اجتماعي اش، او را به چهره اي مبارز در دوره مشروطه تبديل ميکرد، با اين حال زني بود که زندگي شخصي اش را با تمام مختصات عرفي زنانه حفظ کرده بود؛ تمام کارهاي خانه اش را خودش به تنهايي انجام ميداد و در راه توسعه و ادامه انتشار روزنامه که در آن زمان ناشر افکار مترقي زنان به حساب ميآمد، از هيچ کوششي دريغ نکرد.حتي به گفته يکي از نزديکان مريم عميد او يک بار تمام جا استکانهاي نقره خود را فروخت تا بتواند مخارج چاپ نشريه شکوفه را بپردازد و در اثر عشق و علاقه مفرط در اين راه کليه اموال و دارايي خود را صرف کارهاي اجتماعي و فرهنگي کرد.مريم خانم مزينالسلطنه عميد در سال 1337ه ق / 1298ه- ش در اوج فعاليتهاي خود در سفري که به سمنان داشت بر اثر عارضه قلبي درگذشت. اما با مرگ او نه تنها از حضور زنان در عرصههاي اجتماعي کم نشد بلکه اقدامات ماندگار او به عنوان يک زن در آن دوران خفقان شروعي شد براي حضور زنان ديگري که از اندرونيها بيرون آمدند و در عرصههاي مختلف خود را چنان نشان دادند که تا به حال نامشان ماندگار مانده است.