روزنامه خراسان - آبي که ايرانيان در طول ۳۰ سال گذشته از منابع آب زيرزميني برداشت کرده اند، برابر با ذخيره آب سفره هاي زيرزميني در هزار سال گذشته است، علاوه بر اين سالانه حداقل ۱۰ ميليارد متر مکعب آب هم تبخير و اتلاف مي شود؛ اين اظهارنظر کارشناسان زيست محيطي نشانگر افول منابع آب کشور است. اما به راستي دليل اصلي برداشت هاي نامتعارف از منابع آب چيست و از طرفي اعمال مديريت بر اين منابع چگونه است و اگر اين روند ادامه يابد، چه تبعاتي خواهد داشت؟

کاهش سطح آب
حسن زاده کارشناس آبخيزداري در اين باره مي گويد: منابع زيرزميني آب به صورت مستقيم يا غيرمستقيم از آب هاي سطحي و بارندگي تغذيه مي شود، وي مي افزايد: در سال هاي اخير در بسياري از کشورهاي جهان، برداشت آب از منابع زيرزميني از ميزان تغذيه سالانه آن ها بيشتر بوده است. اين امر به معناي استخراج و استفاده از آبي است که طي هزاران سال در لايه هاي آب دار زمين ذخيره شده است.

اين کارشناس آبخيزداري يادآور مي شود: با اين کار سطح آب هاي زيرزميني در منطقه روز به روز افت مي کند و سرانجام به جايي خواهد رسيد که آبي براي استخراج وجود نخواهد داشت. بنابراين پايين آمدن سطح آب هاي زيرزميني به معناي خشک شدن مناطق پايين دست و از بين رفتن چاه ها، قنات ها و چشمه هاي آن است.

وي مي گويد: در سال ۲۰۰۵ چين، هند و ايران درزمينه برداشت بي رويه از منابع آب زيرزميني در رديف اول تا سوم بودند. در کشور ما سالانه به طور متوسط پنج ميليارد متر مکعب آب بيش از ظرفيت لايه هاي آب دار زمين برداشت مي شود که اين ميزان آب معادل آب مورد نياز براي توليد يک سوم کل غله توليدي کشور است.

محمد اميني عضو هيئت علمي مرکز تحقيقات، آموزش و ترويج کشاورزي نيز در اين باره مي گويد: به دليل برداشت بي رويه از سفره هاي زيرزميني هر ۱۰ سال شاهد نيم متر افت سطح آب هاي زيرزميني در کشور هستيم.

وي اظهار مي کند: در حقيقت با اين کار پوشش طبيعي و جنگل را حذف مي کنيم و به جاي آن در پايين دست کشاورزي را ترويج مي دهيم و باعث زياد شدن اراضي مي شويم اما بايد در نظر داشت ميزان آبي که از منابع زيرزميني برداشت مي شود، بسيار زياد است.

اميني يادآور مي شود: وقتي اراضي کشاورزي افزايش مي يابد، بدون شک نياز به آب بيشتر مي شود که با توجه به کاهش نزولات جوي و خشکسالي، براي جبران کم آبي از آب هاي زيرزميني برداشت مي شود که ادامه اين روند در درازمدت فاجعه بار است.

مهندس ميرزايي کارشناس مسائل آب نيز در اين باره مي گويد: وقتي حداقل آبي را که وجود دارد مهار نمي کنيم، تناسب موجود بين ميزان برداشت و تغذيه طبيعي از بين مي رود و برخي از مناطق که مستعد بياباني شدن است با حرکت شن هاي روان به بيابان تبديل مي شود.

وي مي افزايد: در پي حرکت شن هاي روان و رسوب آن در خاک، به تدريج اراضي کشاورزي از بين مي رود و منطقه به بيابان تبديل مي شود.

مهندس ميرزايي يادآور مي شود: طي هزار سال آب در سفره هاي زيرزميني ذخيره شده است و آبي که ما برداشت مي کنيم سهم آب آيندگان ما در هزار سال آينده است.

اما در مدت عمر يک نسل سطح آب ۳۰ تا ۴۰ متر پايين آمده که اين موضوع براي سفره هاي آب زيرزميني کشورفاجعه است.

حفظ تعادل اکوسيستم
مهار آب هاي سطحي يکي از مهم ترين اقداماتي است که از طريق آن مي توان به حفظ و افزايش ذخيره آب سفره هاي زيرزميني کمک کرد. حال اين سوال مطرح است که مهار آب هاي سطحي چگونه بايد انجام شود تا مشکلات زيست محيطي به همراه نداشته باشد؟

مهندس ميرزايي کارشناس مسائل آب، در اين باره مي گويد: در زمينه مهار آب هاي سطحي نبايد حرکتي شود که اکو سيستم طبيعي منطقه بر هم خورد نظير رودخانه گال سالار تربت حيدريه که با احداث سد شهيد دهقان سطح آب زيرزميني منطقه افت کرد.

وي مي افزايد: علاوه بر کاهش کميت آب، اين مسئله بر کيفيت محيط زيست منطقه هم تاثير گذاشت و اراضي کشاورزي منطقه دچار بحران شد زيرا مسير کامل رودخانه مسدود شد و حداقل جرياني که باعث مي شد اکو سيستم منطقه حفظ شود، از بين رفت.

اين کارشناس مسائل آب معتقد است: بايد حداقل آب در بستر رودخانه جريان پيدا کند و به کوير منتهي شود زيرا در کوير درختچه هايي وجود دارد که مانع از حرکت شن هاي روان مي شود.

مهندس ميرزايي به دشت ترکمنستان در اين زمينه اشاره مي کند و مي گويد: در دهه ۷۰ به دليل خشکسالي هاي پياپي و جريان نيافتن آب در رودخانه درون گر که به دشت ترکمنستان منتهي مي شود، شن هاي روان اراضي کشاورزي دشت لطف آباد راتهديد کرد. از اين رو بايد بخشي از آب هاي سطحي، سرازير به دشت هاي کوير شود تا از نابودي درختچه هاي کوير جلوگيري شود.

دکتر افشين مسئول دفتر برنامه ريزي آب و آبفا نيز در اين باره به ما مي گويد: در حال حاضر بيشتر آب هاي سطحي در پشت سدها مهار مي شود که بعد از ورود به شبکه به مصارف کشاورزي مي رسد.

وي مي افزايد: مهار آب هاي سطحي به شرايط اقليمي ومنطقه اي بستگي دارد و حفظ تعادل اکوسيستم هر منطقه با توجه به شرايط اقليمي و منطقه اي بايد انجام شود زيرا کاهش يا افزايش آب هاي سطحي و زيرزميني اکوسيستم منطقه را تحت تاثير قرار مي دهد.

مهندس درويش کارشناس محيط زيست هم با بيان اين که برداشت بي رويه از آب هاي زميني تعادل اکوسيستم محيط زيست را برهم مي زند، مي گويد: با برداشت آب از چاه هاي غيرمجاز و همچنين تغيير کاربري اراضي و تخريب اکوسيستم هاي تالابي، جنگلي ومرتعي، مسير ورود و خروج آب هاي سطحي و زيرزميني تغيير مي يابد و مشکلاتي براي اکوسيستم طبيعي منطقه ايجاد مي کند که اين مسئله مي تواند تخريب محيط زيست را به دنبال داشته باشد.

کاهش آب هاي سطحي
پايگاه اطلاع رساني وزارت نيرو از کاهش ۲۴ درصدي حجم روان آب هاي سطحي کشور خبرمي دهد. ايرنا در گزارش خود آورده است: حجم روان آب هاي سطحي کشور در پايان مهرماه ۹۱ با حدود ۲۴ درصد کاهش در مقايسه با ميانگين بلندمدت، به يک ميليارد و ۸۲۸ ميليون متر مکعب رسيده است.

اين جريان هادر تمام حوضه هاي آبريز درجه يک کشور در درازمدت با کاهش روبه رو شده و در مقايسه با مدت مشابه سال آبي گذشته به جز حوضه اروميه که تغيير چنداني نداشته و حوضه خليج فارس که با ۸۹ درصد افزايش روبه رو بوده، در بقيه حوضه ها با کاهش مواجه شده است.

دکتر افشين مسئول دفتر برنامه ريزي آب و آبفا نيز درباره اين کاهش مي گويد: بخشي از کاهش روان آب ها مربوط به کاهش بارندگي است و بخشي هم مربوط به مهار نشدن اين آب هاست که ما براي مهار آب ها به درستي برنامه ريزي نمي کنيم.

محمد درويش عضو هيئت علمي موسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع کشور درباره برداشت بي رويه آب هاي زيرزميني و کاهش اين ذخاير طبيعي مي گويد: آبي که ما در طول ۳۰ سال گذشته از منابع آب هاي زيرزميني برداشت کرده ايم برابر با ذخيره آب سفره هاي زيرزميني در هزار سال گذشته است.

وي مي افزايد: در ۱۵ سال گذشته عمق برداشت آب از ذخيره گاه هاي زيرزميني به پايين ترين سطح خود رسيده و منابع آبي سفره هاي زيرزميني که منشاء اصلي آن آب هاي سطحي است، روبه پايان است. از اين رو بايد به اين امر توجه جدي شود و از نابودي منابع حياتي کشورمان با توجه به شرايط اقليمي و نوسانات بارندگي جلوگيري شود.

مديريت ناکارآمد
مديريت منابع آب يکي از مهم ترين بخش هايي است که مي تواند کاهش يا افزايش ذخيره گاه هاي آب کشور را رقم بزند و از هدررفت و اتلاف آب جلوگيري کند. اما با توجه به اظهارنظرهاي متفاوتي که دراين زمينه شده است، آيا مديريت اين منابع کارآمدي لازم را دارد؟

منصور قطبي سرابي کارشناس پيشکسوت مهندسي آب از تبخير و اتلاف سالانه حداقل ۱۰ ميليارد متر مکعب آب به دليل مديريت ناکارآمد خبر مي دهد و مي گويد: اتلاف اين ميزان آب در ۲ ميليون هکتار از اراضي زهدار و ۸ ميليون هکتار از شوره زارهاي قابل اصلاح کشور و نيز کسري سالانه 5.7 ميليارد متر مکعب آب در ۲۳۰ دشت از ۶۰۹ دشت رودخانه اي کشور تنها بخشي از تبعات مديريت ناکارآمد منابع آب کشور است که مي تواند منابع آب کشور را تهديد کند.

در اين ميان مهندس ميرزايي کارشناس مسائل آب نيز به تبعات ديگر مديريت غيراصولي در اين حوزه اشاره مي کند و مي گويد: يکي از پيامدهاي مديريت ناکارآمد منابع آب در کشور مسدود کردن مسيرهاي آب رو است و متاسفانه به دليل نبود مديريت صحيح، مخروطه افکنه ها در اين مسيرها حفظ نمي شود. در حالي که اين مخروطه افکنه ها به حفظ آب منطقه بسيار کمک مي کند.

وي مي افزايد: مخروطه افکنه ها در هنگام ورود رودخانه به دشت، رسوب دانه درشتي توليد مي کند که با توجه به وجود رسوب هاي دانه درشت محل مناسبي براي نفوذ سيلاب ها به داخل سفره هاي آب زيرزميني است.

مهندس ميرزايي مي گويد: مسدود کردن و احداث شهرک ها روي چنين مخروطه افکنه هايي خود نشانگر سوء مديريت است که مي توان در اين زمينه به احداث شهرک هاي صنعتي و شهرک گلبهار اشاره کرد.

اين کارشناس مسائل آب درباره شيوه مديريتي آب کشور مي گويد: در بخش ذخيره سازي آب با هدر رفت آب هاي سطحي مديريت دچار مشکل مي شود.

زيرا حجم زيادي از آب هاي سطحي خارج مي شود و حتي بخش مهمي از اين آب ها به خارج از مرزها سرازير مي شود. در حالي که اين آب هاي خروجي، با کيفيت است و مي توان از آن استفاده بهينه کرد.

مهندس منصور قطبي سرابي در ادامه گفت وگويش با همشهري آنلاين گفته است، مديريت نادرست از يک سو، دشت هاي حاصلخيز کشور را به وضعيت اسفبارکنوني تبديل کرده و از سوي ديگر بسياري از زيست بوم هاي آبي کشور از جمله درياچه اروميه را تا آستانه خشک شدن پيش برده است.

وي اظهارکرد: مديريت سنتي بر منابع آبي کشور، علاوه بر افت سطح آب هاي زيرزميني، خشک يا نيمه خشک شدن ده ها درياچه و تالاب از جمله درياچه اروميه، هامون، مهارلو، شورابيل، شادکان و هورالعظيم را در پي داشته است.

اين کارشناس مهندسي آب متذکر شد: زهدار شدن حدود ۲ ميليون هکتار از اراضي آبخور سدهاو شبکه هاي آبياري و زهکشي کشور، افزايش شوري و قليايي در ۸ ميليون هکتار از شوره زارهاي قابل اصلاح کشور واقع در پايين آبخور سدها و شبکه هاي آبياري و زهکشي از ديگر معضلات ناشي از مديريت نادرست منابع آب کشور است و بخش عمده اي از آب کشور هدر مي رود.

مهندس قطبي يادآور شد: از طرفي اکثر منابع آب هاي سطحي و زيرزميني ۶۰۹ دشت رودخانه اي کشور به دليل رها شدن پساب ها و فاضلاب هاي شهري، صنعتي و بيمارستاني به انواع نمک ها مانند نيترت، نيترات، فلزات سنگين و آلاينده هاي ميکروبي آلوده شده است.

برهم خوردن تعادل نمک منابع آب هاي سطحي و زيرزميني نيز ناشي از همين روند است.

وي گفت: حداقل ۱۷ ميليارد متر مکعب آب در سال به دليل اتلاف جريان هاي زيرزميني خروجي دشت هاي رودخانه اي از دست مي رود، ضمن اين که احداث حداقل ۱۰۰ هزار حلقه چاه غيرمجاز باعث پيشروي آب شوره زارها، درياها و درياچه ها به طرف مخازن آب هاي زيرزميني در دشت هاي کشور شده است.

دکتر افشين مسئول دفتر برنامه ريزي آب و آبفا نيز در اين باره به ما مي گويد: اعداد و ارقامي که در زمينه تبخير آب و مهار آب سطحي داده مي شود، متفاوت است زيرا براي اين اعداد و ارقام تعاريف متعددي وجود دارد.

وي مي افزايد: با اين حال همه اين تعاريف بايد تحت يک مديريت يکپارچه اعمال شود از اين رو هم اکنون طرح جامع آب کشور در دستور کار است تا از اين طريق حوضه هاي آبي کشور مديريت شود و از اتلاف و هدررفت آب اعم از آب هاي سطحي و ديگر منابع جلوگيري شود.

اين مقام مسئول يادآور مي شود: با اعمال مديريت يکپارچه مي توانيم تبخير آب را ساماندهي کنيم و اگر در منطقه اي تبخير زياد است به دنبال جبران آن باشيم.

هم اکنون سد سازي متوقف شده است و در حال گسترش زهکشي آب هستيم که بودجه اي به آن اختصاص داده شده است.

دکتر افشين به مديريت چاه هاي آب غيرمجاز اشاره مي کند و مي گويد: در حال حاضر برداشت از چاه هاي غيرمجاز در حال کنترل و نظارت است واز طريق سامانه اي اين چاه ها ثبت شده است تا کنترل و نظارت بر آن ها بيشتر شود.

وي مي افزايد: براي مديريت بهينه آب هم اکنون حسابداري آب وجود دارد و از اين طريق ورودي و خروجي آب مديريت مي شود و در طرح جامع آب همه اين موارد لحاظ شده است.

اين مسئول دفتر برنامه ريزي آب و آبفا خبر مي دهد که تا ارديبهشت ماه ۹۲ طرح جامع آب کشور نهايي مي شود و اجراي اين طرح در انتظار مديريت جديد کشور است تا چگونگي اجراي آن مشخص شود.

دکتر افشين مي افزايد: مطالعات اين طرح به زودي به پايان مي رسد و هر استاني در اين طرح جايگاهي دارد.

به هر حال نمي توانيم کتمان کنيم که منابع آب کشورمان در معرض تهديد است. بايد اين واقعيت را بپذيريم که ما از اقليمي کم بارش برخورداريم و با خشکسالي هاي پياپي مواجه بوده ايم.