حد پوشش زن در تاریخ صدر اسلام

خبرگزاری مهر: موضوع زن در اسلام همچنان که از موضوعات مهم فکری و اندیشه‏ای است از نظر تاریخی نیز اهمیت فق العاده‏ای دارد. با نگاهی به تاریخ صدر اسلام، به ویژه عصر نبوی در می‏یابیم که زنان در عرصه‏های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی حضور فعال داشته‏اند.

حد پوشش
اسلام برای کاستن از آسیب‎های حضور اجتماعی زن، دستور به رعایت پوشش مناسب برای زنان داده است. حجاب، هم زمینه انحرافات اخلاقی را کم می‎کند و هم به زن امنیت و آرامش و مصونیت می‎بخشد. شواهد متعددی از قرآن کریم حاکی از این نکته است که در جامعه عرب قبل از اسلام، زنان برای حضور در اجتماع، پوشش مناسب و مطلوبی نداشتند. نهی قرآن از متابعت از آن الگو و دستورات اصلاحی برای پوشش زنان، از برخی نقص‎ها و کاستی‏ها در پوشش زنان آن دوره و فاصله آن با پوشش مورد نظر اسلام حکایت دارد. برخی تاریخ‏پژوهان نیز این نکته را تأیید می‎کنند.

مسئله پوشش زن در دو سوره از سوره‎های قرآن مطرح شده است. یک‎بار به طور اجمال در سوره احزاب آیه 59 و بار دیگر با تفصیل بیشتر در آیه 31 سوره نور.

از آنجا که چگونگی پوشش زنان در جامعه صدر اسلام به گونه‏ای نبود که زیبایی‏ها و زینت‎های آنان را بپوشاند. قرآن آنان را به نحوه صحیح پوشش دستور می‎دهد، خداوند متعال به منظور حفظ عفت جامعه، حتی زنان مسلمان را از نمایان کردن بدن خود بر زنان غیر مؤمن نهی می‏‎کند. در روایات علت این امر، بی مبالاتی زنان غیر مؤمن در توصیف زنان مسلمان برای شوهران خود دانسته شده است.

عایشه می‎گوید: پس از نزول آیه سوره نور زنان مهاجر، ضخیم‏ترین پوشش‏های پشمین خود را برش داده و با آن سرو گردن خود را پوشاندند. ام سلمه نیز نقل می‎کند که پس از نزول آیه پوشش در سوره احزاب، زنان انصار از منازلشان با پوشش‎های مشکی خارج می‎شدند، به گونه‏ای که به نظر می‏رسید بر سر ایشان کلاغی نشسته است.

قرآن در آیه‏ای دیگر زنان پیامبر را که باید سرآمد و الگوی زنان جامعه اسلامی باشند، از خودنمایی و ظاهر نمودن زیبایی‎ها در مقابل دیگران نهی می‎کند. با توجه به آیات دیگر قرآن، نمی‎توان زنان دیگر را از ممنوعیت تبرج و خودنمایی مستثنی دانست.

در روایاتی از رسول خدا محدوده حجاب و پوشش زن معین شده است. امام صادق(ع) از پدران خود از رسول خدا نقل می‎کنند که فرمود: روانیست زنی که به دوران عادت ماهیانه بلوغ رسیده جلو سر و گیسوان خود را آشکار کند.

در گزارش دیگری پیامبر اکرم به یکی از یاران خود سفارش می‎کند که به همسرش بگوید برای تهیه روسری از آستر استفاده کند تا زیر آن نمایان نباشد. زنانی نیزکه خود را با وضع جدید تطبیق نداده بودند، با اعتراض پیامبر روبه رو می‏شدند. گزارش شده است که رسول خدا خطاب به اسماء دختر ابوبکر که از پوشش نازک استفاده کرده بود فرمود: "ای اسماء وقتی زن به سنی رسید که عادت ماهانه برای او اتفاق افتاد، جایز نیست که جز صورت و دست وی تا بالای مچ در معرض دید دیگران قرار گیرد."

اگر چه برای استفاده حد و مرز پوشش از روایات و آیات ذکر شده به دقت‏های لازم فقهی دارد، لکن اصل لزوم پوشش زن از مرد نامحرم در تعاملات اجتماعی و عدم خود نمایی و عرضه زیبایی‎ها، به خوبی قابل فهم است.

حد معاشرت و اختلاط
اسلام با تجویز حضور اجتماعی زن، معاشرت سالم و دور از فتنه و فساد بین زن و مرد مسلمان را بدون اشکال می‎داند. نگاهی به تاریخ صدر اسلام حکایت از معاشرت، گفت‏وگو و تعامل بزرگان دین با زنان دارد. زنان برای اصحاب پیامبر اکرم روایت نقل می‎کردند، یا سخنان پیامبر اکرم را از زبان یاران وی شنیده و حفظ می‎کردند. همچنین پاسخ سؤال‎های متعدد علمی و شرعی خود را از پیامبر اکرم و یاران او می‎گرفتند و برای دیگران نقل می‎کردند. آنچه در فعالیت‏های اجتماعی زن ممنوع است اصل معاشرت او با مردان نیست، بلکه هوس‏انگیز بودن این معاشرت است. گام برداشتن، سخن گفتن و دیگر شئون معاشرت نباید به گونه‏ای هوس انگیز انجام گیرد.

با دقت در برخی از ایات الهی و روایات معصومان به نکته‏هایی در این زمینه می‏رسیم. قرآن هشدار می‏دهد همان‏گونه که زن نباید نقاط تحریک‏آمیز را پیش دید مرد نهد، نباید زمینه فساد را با حرکات هیجان‏انگیز و ایجاد صدا، از راه گوش فراهم سازد.در سوره نور ایه 31 داریم برخی از زنان عرب خلخال به پا می‏کردند و برای اینکه بفهمانند خلخال به پا دارند، پای خود را محکم به زمین می‏کوبیدند، آیه آنان را از این عمل نهی می‏کند.

علاوه بر متانت و سنگینی در گام برداشتن و حرکات، وقار در سخن گفتن و متانت در کلام و جلوگیری از سخن هیجان‏انگیز نیز از جمله شرایط معاشرت سالم است. قرآن و روایات به موضوع سخن گفتن از دو منظر نگریسته‏اند: آهنگ سخن و محتوای سخن. در سوره احزاب آیه 32خداوند دستور داده است که مراقب آهنگ سخن خود باشند، با ناز و نرمی سخن نگویند تا موجب طمع بیمار دلان شود. از طرفی در پی نهی از خضوع و نرمش در کلام، به سخن خوب و شایسته سفارش شده‏اند، چرا که گاهی موضوع سخن نیز تحریک کننده و هیجان انگیز است. در روایاتی زن و مرد از شوخی کلامی نیز نهی شده‏اند.

از دیگر اموری که در معاشرت زن و مرد نهی شده است، زینت کردن زن و خوشبو کردن خود برای مردان نامحرم است. پیامبر زنی را که خود را برای خوشایند مردان نامحرم خوشبوکند در جایگاه زناکار دانست. در روایتی دیگر چنین زنی مستوجب لعنت الهی دانسته شده است.

مسئله دیگری که در تنظیم حریم معاشرت زن و مرد مطرح است نهی از خلوت کردن زن و مرد نامحرم است. فسادانگیز بودن چنین حالتی آن‏قدر مسلم و خطیر است که پیامبر اکرم در یکی از بیعت‏های خود با زنان از آنان پیمان گرفت که با مردان نا محرم در خلوت ننشینند.

جدا بودن مکان زنان از مردان در زمان پیامبر اکرم در مسجد و در محل استقرار در جنگ‏ها نشانه تلاش آن حضرت برای کم کردن زمینه اختلاط بین زن و مرد در جامعه اسلامی است. همچنین پیامبر اکرم در هیچ یک از بیعت‏ها با زنان دست نداد و دست ایشان هیچ‏گاه دست نامحرم را لمس نکرد. سیره حضرت زهرا(س) در دوری از نامحرم و اجتناب ایشان از اختلاط با نامحرمان نیز در روایات متعددی بیان شده است که در قبلاً به آن پرداخته شد.

وضعیت سیاسی زن در عصر نبوی
مشارکت سیاسی زنان در اسلام از دیرباز مورد بحث اندیشمندان اسلامی بوده و دیدگاه‏های متفاوتی نیز در این مقوله ارائه شده است. در یک نگاه کلی، گرایش‏های متفاوت در این زمینه را می‎توان در سه رأی خلاصه کرد: منع مطلق، جواز مطلق و عدم جواز در تصدی حاکمیت و جواز شرکت درعرصه‏های دیگر. هرگرایش برای خود دلالی ارائه کرده که در جای خود بررسی شده است. از آنجا که از اصلی‏ترین ادله هرسه گرایش شواهد تاریخی عصر نبوی است، مطالعه و بررسی مشارکت سیاسی زن در عصر نبوی مناسب و ضروری به نظر می‏رسد.

با مرور اجمالی تاریخ عصر نبوی شاهد تحولات بزرگ و کوچکی هستیم که زمینه ساز جابه جایی قدرت و حاکمیت در جامعه است. بی شک، نمی‏توان نقش زنان را در این تحولات نادیده گرفت. گرچه به اقتضای ویژگی‏های روحی و دغدغه‏های درونی و شرایط جسمی، مردان در این عرصه، حضوری پررنگ و همه جانبه دارند و حضور فعال زنان بیشتر در خانه و خانواده است ولی زنان در عصر اسلامی از اوضاع سیاسی اطراف خود غافل نبوده و در حد خود حضور فعال و نقش مؤثری داشتند. برپایه همین حضور پررنگ مردان در عرصه‏های سیاسی، سهم بیشتر اخبار تاریخی به عملکرد آنان اختصاص دارد. البته با مطالعه و بررسی اخبار پراکنده و کم‏شمار حضور زنان در عرصه سیاست می‎توان تصویری از این زن درمشارکت ارائه داد. در این قسمت، مشارکت زن در چهار محور بیعت، هجرت، جنگ و امان دادن تبیین می‏شود.

بیعت
بیعت از اصلی‏ترین جلوه‏های مشارکت سیاسی در صدر اسلام است. بیعت مسلمانان با پیامبر اکرم به معنی رأی دادن به پیامبری ایشان نیست بلکه با بیعت، پیمان می‏بستند که به آن چه پیامبر فرموده عمل کنند و از ایشان حمایت کنند. اهمیت بیعت مسلمانان با پیامبر به حدی است که قرآن آن را بیعت با خدا می‏داند.اهمیت سیاسی این بیعت‏ها را می‏توان از کلام یکی از بیعت‏کنندگان در بیعت عقبه ثانیه فهمید. عباس بن بنی فصله انصاری خطاب به بیعت کنندگان گفت: «انکم تبایعونه علی حرب الاحمر و السود من الناس».

بی شک به دست گرفتن حاکمیت سیاسی جامعه و اداره صحیح آن در جهت کمال، یکی از ابعاد حرکت عظیم پیامبر بود که مسلمانان برای دستیابی به آن با حضرت، پیمان حمایت و پایداری بستند.

حضور زنان در بیعت با پیامبر در بیشتر منابع تاریخی گزارش شده است. ابن سعد دسترسی به آمار، اسامی و شرح حال زنان بیعت کننده با رسول خدا را آسان کرده است. او شرح حال ششصد زن را در سه محور زنان بیعت کننده قریش و هم پیمانانش، زنان بیعت کننده انصار و زنان بیعت کننده ناشناس آورده است. در کتاب المحبر نام 361 زن بیعت کننده با پیامبر آمده است. کتاب‏های دیگر از جمله الاستیعاب، اسدالغابه، والاصابه نیز اسامی بیعت‏کنندگان را آورده‏اند. اگر چه اختلافاتی در این اسامی وجود دارد، ولی به اثبات اصل حضور زنان در این عرصه سیاسی لطمه‏ای نمی‏زند.

زنان در کنار مردان در پیمان عقبه اولی و عقبه ثانیه با پیامبر پیمان بستند. این دو پیمان به فاصله یک سال از یکدیگر بین رسول خدا و مردمی از یثرب بسته شد. مطالعه شرایطی که این دو بیعت در آن صورت گرفت و فشار سهمگینی که مشرکان بر مسلمانان وارد می‎کردند، به خوبی اهمیت و جایگاه این دو پیمان را نمایان می‏سازد.

در پیمان عقبه اولی زنی به نام عفراء بنت عبیدین ثعلبه در کنار مردان حضور داشت. یک سال بعد شمار بیشتری از مردم یثرب در پیمان شرکت کردند. آنان با تلاش بیعت کنندگان عقبه اولی و تبلیغ مصعب بن عمیر که از سوی پیامبر مأمور آموزش قرآن و معارف الهی به مردم یثرب شده بود، مسلمان شده بودند. روح اصلی این پیمان، حمایت و یاری پیامبر تا سرحد جان و جهاد در رکاب اوست. برخی در اهمیت این پیمان ، حمایت و یاری پیامبر تاسرحد جان و جهاد در رکاب اوست. برخی در اهمیت این پیمان، آن را هم‏طرز جنگ بدر می‎دانند. در این پیمان در کنار مردان دو زن به نام‏های نسیبیه بنت کمب ام عماره و اسماء بنت عمرو حضور داشتند.

بیعت دیگری که شاهد حضور زنان بود، بیعت رضوان است. در سال ششم هجری پیامبر اکرم برای سفر به سوی مکه و برگزاری عمره تصمیم گرفتند. جمع بسیاری از مسلمانان به دستور ایشان و بدون هیچ سلاح جنگی راهی مکه شدند. در بین راه تحولات به گونه‏ای بود که احتمال حمله مشرکان و قتل عام مسلمانان تقویت شد. در این شرایط حساس که امکان تزلزل و باز گشت برخی می‏رفت، مسلمانان با رسول خدا بیعت کردند. آنان پیمان بستند که تا آخرین لحظه بر ایمان و عقیده خود پابرجا باشند.

تعدادی از زنان مسلمان در این پیمان الهی حضور داشتند. کسانی همچون ام عماره انصاریه، نسیبیه بنت کعب، ام هشام بنت حارثه ابن نعمان، ام منذر سلمی بنت قیس بن عمر.

پیامبر از زنانی که به سوی مدینه هجرت می‎کردند نیز پیمان می‎گرفتند. پس از فتح مکه نیز زنان بعد از مردان با پیامبر بیعت کردند. مفاد بیعت زنان با رسول خدا به شرایط و ظروف زمانی بستگی داشت. البته عنصر مشترک آن ایمان به اسلام و وحدانیت خداوند متعال بود. مفاد دیگر این بیعت‏ها عبارت است از، بیعت بر طاعت، بیعت بر نصیحت، بیعت بر نصرت و جهاد و بیعت بر صبر بر فرایض اسلام.

برخی خواسته‏اند با استناد به اینکه پیامبر اکرم خواسته‏اند در بیعت زنان با آنان دست نمی‏داد و استناد به مفاد برخی از بیعت‏ها مثل بیعت بر معروف و نه ولایت و حاکمیت در آیه قبل، ثابت کنند که ماهیت بیعت زنان با مردان تفاوت داشته و بیعت زنان بیشتر با مردان تفاوت داشته و بیعت زنان بیشتر امری صوری و بی ارزشی بوده و ضمانت اجرا نداشته است. البته این ادعا پذیرفته نمی‎شود، زیرا با توجه به بیعت مشترک زنان و مردان در عقبه ثانیه و بیعت رضوان و با توجه به اینکه پیامبر اصولاًبیعت‏هایی که ضمانت اجرا نداشتند، مثل بیعت با بچه یا دیوانه، را انجام نمی‎دادند، می‎توان گفت که ارزش و جایگاه بیعت زنان، هم‏پایه بیعت مردان بوده است.