مساله خطر و ریسک زلزله در تهران

خبرآنلاین/مهدی زارع / معاون پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله

محدوده تهران بزرگ در استان تهران و در مجاورت استان البرز با دو کلان شهر بزرگ کشور، شامل تهران و کرج و با جمعیت 13 میلیونی از مهمترین مناطق تمرکز جمعیت در ایران است. این ناحیه از کشور از دیدگاه خطر زلزله همواره به عنوان منطقه ای خطرناک شناخته شده است . تاریخچه رخداد زلزله های تاریخی در پهنه تهران ( ری)، شمیرانات و همچنین اهمیت زلزله های اخیر رخداده در پیرامون تهران همگی نمایانگر ویژگی این ناحیه از نظر لرزه خیزی است. وجود گسل های بنیادی و قرارگیری روندهای پنهان لرزه زا در گسترده تهران و کرج و احتمال رخداد زلزله مخرب در هر یک از این روندهای گلسه نمایانگر اهمیت توجه ویژه به پهنه تهران به عنوان پهنه با خطر بالای زمینلرزه است.

از سوی دیگر تمرکز جمعیت و زیر ساختهای حیاتی در شهرهای تهران و کرج و در حد فاصل تهران و کرج نشان می دهد که وضعیت ایمنی لرزه ای تهران اهمیت ویژه در سطح ملی داشته و باید با حمایت مؤسسات پژوهشی ذیربط و به صورت شبکه ای و هدایت کار در یک شورای راهبردی مساله لرزه خیزی پهنه استان تهران، بررسی جدی شود.

تاکنون بررسی هایی توسط مؤسسات وسازمانهای مختلف صورت گرفته­است ولی همواره این تلاش ها به صورت پراکنده بوده و به صورت ادامه داد و با تلاش شبکه ای همه سازمانهای پژوهشی ذیربط انجام نشده است.

بحث وقوع زلزله بزرگ تهران با توجه به سابقه تاریخی زلزله در شهر ری مطرح است. اکنون در آستانه پنجاهمین سالروز زمینلرزه 10 شهریور 1341 بویین زهرا (با بزرگای 7.2، که بابیش از 12 هزار نفر کشته همراه بود و علاوه بر دشت قزوین و تاکستان، شهر تهران را نیز به شدت به لرزه درآورد) توجه به زلزله و خطر آن در تهران مجدا مطرح است.

زمینلرزه های تاریخی در سال330 قبل از میلاد، 855 م، 1384 م و 1830 میلادی موجب تخریب شهر باستانی ری (و در مورد آخر: تهران) شد، و همچنین زمینلرزه باستانی 3000 سال قبل احتمالا موجب ویرانی تمدن قیطریه در شمال تهران شده است. گسل شمال تهران از جمله خطرناک ترین گسلهای پایتخت است که در صورت وقوع زلزله شدید – با بزرگای 6 یا بالاتر- با تخریب وسیع در پهنه گسله همراه خواهد بود. بر روی این پهنه گسله اکنون 2 میلیون جمعیت زندگی می کنند.

اینکه در وقوع زمینلرزه بزرگ تهران چقدر تاخیر شده است، موضوعی است که اندکی مخدوش شده است و نمی توان به راحتی گفت از زمانی که زلزله بزرگ احتمالا باید در تهران رخ می داده تا 25 یا 250 سال از زمان آن گذشته است چرا که زلزله های مخرب و مهم قبلی در مناطق مختلف گسله در اطراف تهران رخ داده است، و محاسبه بازگشت زمینلرزه باید در هریک از این پهنه های گسله صورت گیرد. برای محاسبه دوره بازگشت زمینلرزه ها معمولا از روش احتمالی استفاده می شود.

آخرین زلزله مخرب در منطقه تهران در1830 میلادی در منطقه دماوند-شمیرانات رخ داد. بر اساس براورد احتمالی با در نظر گرفتن تمام گسلهای اطراف تهران، بازگشت زمینلرزه ای با بزرگای 7 را حدود160 تا 180 سال براورد می کنند. ولی وقتی با در نظر گرفتن این دوره بازگشت، زلزله 1830 دماوند- شمیرانات را به عنوان آخرین رخداد درنظر گرفته و بیان شود که در وقوع زلزله ای بابزرگای 7 مثلا 25سال تاخیر محاسبه شود، مقایسه غلطی صورت گرفته است چرا که زلزله 1830دماوند شمیرانات در اثر فعال شدن گسل مشا رخ داده است، ولی بازگشت160 تا 180 ساله برای بزرگای 7 با توجه به لرزه خیزی تمام گسلهای منطقه تهران(مشا، شمال تهران، ایوانکی و ....) به دست آمده است. بنابراین، این نوع استدلال مخدوش است، ولی در اصل موضوع (لرزه خیزی بالا و خطر زلزله بالا در منطقه تهران) تردیدی وجود ندارد. تهران در کنار استانبول، لس آنجلس، توکیو و جاکارتا یکی از پنج کلانشهری است در محدوده آنها بیش 10 میلیون جمعیت زندگی می کنند و در معرض خطر و ریسک بسیار بالای زلزله قرار دارند و رویداد زمینلرزه مخرب در آنها به مساله مهم در سطح بین المللی تبدیل می شود.

گسلهای لرزه خیز تهران شامل گسل شمال تهران ؛ایوانک،ری و کهریزک،و گسل مشا است.زمانی می شود به برآورد دقیقی درباره خطرناک ترین گسل تهران دست یافت که بتوانیم به اطلاعات دقیقی درباره سرعت فعالیت -لغزش- گسلها دست بیابیم و سپس به صورت جدا گانه آنها را بررسی کنیم. برای دسترسی به این اطلاعات باید به فناوری مناسب دست پیدا کنیم که به خاطر پاره ای از مسایل و ازجمله تحریمها این دستگاهها برای رصد های دقیق(با دقت خطای سنجش تغییر مکان در حد میکرون) اکنون در ایران موجود نیست، بنابراین یا به این تجهیزات باید دست یابیم یا آنها را با زمینه سازی مفصلی در داخل کشور بسازیم.

اما به طور کلی با توجه به اینکه گسل شمال تهران از محله های شمالی تهران عبور می کند می توان گفت از جمله خطرناک ترین گسلهای تهران است. همچنین با توجه به اینکه گسل مشا گسل طویلی است از توان لرزه خیزی بالایی برخوردار است. براین اساس و اطلاعاتی که الان موجود است چنانچه این گسل فعال شود قادرخواهد بود زلزله ای به بزرگایی 7.5 ایجاد کند که برای تهران به ویژه بخش های شمال و شمال شرق آن بسیار مخرب خواهد بود.

مساله دیگر در محدوده شهر تهران اثر خاک و احتمال تشدید امواج لرزه ای در یک زلزله شدید (با بزرگای 6 به بالا) به ویژه در بخش های مرکزی و جنوبی شهر است.

در مورد پهنه های گسله که ساخت و ساز بر روی آنها صورت می گیرد، در صورت امکان و هر چه که ممکن است باید از استقرار جمعیت در این حریم ها اجتناب شود و روی پهنه گسله را به فضای سبز و به طور کلی فضای غیر مسکونی اختصاص دهیم. اما اقدام عقلانی این می بود که از ابتدا مانع از تراکم جمعیت برروی پهنه های گسله خطرناک (مثل گسل شمال تهران) می شدیم.در هر حال برای وقوع زلزله بزرگی در تهران، گسل شمال تهران یک چشمه احتمالی مهم خواهد بود اما اینطور نیست که سایر ساختمانهای دیگر که برروی گسل نیستند آسیب نبینند.

نگارنده در پایان به این نکته تاکید می کند که عاقلانه ترین کار به صفر رساندن رشد جمعیت در تهران و انتقال علمی و عاقلانه سرریز جمعیت تهران به شهر های دیگر و همچنین ایجاد یک پایتخت جدید برای کشورمان در نقطه ای از کشور است که در معرض خطر زمینلرزه کمتری باشد و همزمان به مناسب سازی زندگی در تهران برای دهه های آینده پرداخت.

اهمیت لرزه خیزی تهران در ذیل به تفصیل به لحاظ علمی و فنی تشریح شده است:

1/ با توجه به تجمع فزاینده جمعیت و زمینه های آسیب پذیری شهرها، شناسایی پهنه های چشمه های لرزه زا به صورت استاندارد، در گستره شهری مانند تهران و کرج و در منطقه پیرامن – استان تهران- از ضروریات محسوب می گردد . از چند دهه گذشته بررسی های تکتونیک جنبا و شناسایی آثار جنبایی مورد توجه قرار گرفته است. تلفات انسانی از یک سو و خسارات اقتصادی، اجتماعی ناشی از حرکت های گسلی و زمین لرزه از سوی دیگر نشانگر اهمیت بالای مطالعات شناسایی پهنه های جنباست. جهت درک کامل فعالیت های زمین ساخت کنونی و خطرات ناشی از آن دانستن آهنگ، سبک و الگوی فرایندهای زمین ساختی ضروری است.

2/ در میان شاخه های مختلف زمین شناسی، زمین ریخت شناسی به عنوان مهمترین ابزار مطالعه و شناسایی گسله های جنبا مورد استفاده قرار می گیرد. از نظر تکتونیکی در استان تهران چندین حادثه لرزه زا رخ داده که ساختار مورفوتکتونیک امروزی را شکل داده است. وجود گسل های کاری همراه با وقوع زمینلرزه های تاریخی و دستگاهی حاکی است که توان لرزه خیزی بالا در استان تهران است.

3/ نقشه گسلهای پهنه تهران از سالهای دهه 1350 شمسی توسط محققان سازمان زمین شناسی کشور از طریق برداشت های سطحی مطالعه و تهیه شده است. گزارش شماره 56 سازمان زمین شناسی کشور نتایج این بررسی ها را تا آن زمان به نمایش می گذارد. بررسی های نقشه های ژئوفیزیکی و مطالعه خطر اره های مغناطیسی و روندهای لرزه خیزی نمایانگر وجود گسلهای پنهان در گستره شهر تهران، منطقه بین تهران- کرج و در گستره کل استان تهران است. این گسلها می تواند به عنوان گسلهای لرزه زا موجب رخداد زلزله های مخرب نظیر زلزله 10 شهریور1341 بوئین زهرا شود. بخشی از این گسلها در ادامه گسلهای موجود شناخته شده و دارای رخنمون سطحی هستند که در زیر آبرفتهای عهد حاضر نهان شده اند. شناخت آنهابه شناسائی دقیق توان لرزه زائی پهنه تهران کمک فراوان می کند. با شناخت گسلهای پنهان اصلی گستره تهران و پیرامون (استان تهران)، بنیان مناسبی برای تکمیل نقشه های پهنه بندی خطر زلزله در گستره شهری تهران فراهم می شود.

4/ در چند دهه اخیر استفاده از مفاهیم احتمال، امکان در نظر گرفتن عدم قطعیت در اندازه، موقعیت و میزان رویدادهای زمین لرزه و تغییرات در ویژگی های جنبش زمین فراهم شده است. در روش احتمالی با یک الگو شامل اطلاعات زمین شناسی، لرزه خیزی و کاهندگی، بیشینه جنبش زمین برای دوره های زمانی و درصدهای متفاوت برآورد می شود. نتیجه کار با این روش تولید نقشه های پهنه بندی خطر زمین لرزه است. از این نقشه ها در تهیه آیین نامه و تعیین نقاط ایمن جهت احداث سازه های حساس بهره گرفته می شود.