شکست قادسیه: آغاز سیه بختی و تیره روزی - فیروز نجومی

اگر در پی فهم سیه بختی و تیره روزی امروز هستیم باید که به گذشته ای دور تر باز گریم، آنگاه خواهیم آموخت که تیره بختی ما ایرانیان، بنا بر قول فردوسی، با چیره شدن عرب بر عجم در جنگ قادسیه در 651 میلادی آغاز گردید، جنگی که تازیان بر ایرانیان تاختند. کشتند و غارت کردند و به یغما بردند و کیش خود را بر نیاکان ما تحمیل نمودند، کیشی که از آن جز گزند چیزی پدیدار نگشته است، کیشی که نیاکان ما آنرا "کیش اهریمنی،" خوانده اند، کیشی بر خاسته از بیگانه .و اجنبی.

تازی پرستان بومی به رهبری علما و فقها و حوزه های علمیه، تاریخ ورود اسلام را پیوسته به نفع خود تعبیر و تفسیر کرده اند، چنانکه گویی که ایرانیان با آغوش باز به استقبال اسلام شتافته اند. از کشتار و خونریزیها و بیرحمی و چپاول و غارت ی که تازیان در تاخت و تاز به ایران مرتکب شده اند هرگز سخنی به میان نیاورده اند. نیاکان ما بیش از چهارصد سال در برابر پذیرش دین اسلام، برغم جزیه و خراج های سنگین، تنبیه و مجازات، تحمل خواری و حقارت، مقاومت کردند. چرا که پذیرش کیش غریبه ای فرو تر و پست تر، عین خفت و بود ذلت.

به شرح شکست ایرانیان در قادسیه از چشم انداز تاریخ نویسان تازی نیز نمیتوان چندان اعتمادی داشت، چرا که از بغض و کینه نسبت به ایرانیان بر کنار نیستند. شاید رو در رویی ایرانیان را با تازیان و تاخت و تاز آنان را هیچکس بهتر از فردوسی بیان نکرده است. البته از چشم انداز کسی که خطر زوال فرهنگ ایرانی را در دست تازیان در یافته بود. زبان عربی، زبان بادیه نشینان بیگانه با تمدن بشری، بزبان رسمی تبدیل شده بود. چون زبان عربی، زبان قرآن بود، زبان فاتح بود. برای ماندگار شدن قرآن بوده است که کتابخانه های بزرگ ایران را به امر عمر، "امیر مومنان " به آتش کشیدند که تمدن ایرانیان را به پایان آورند، آینده ای که رستم فرخزاد، سردار برجسته ی ایرانی در گردش سیاره ها مشاهده و بیم خود را از آینده ای که نام ها، همه "بوبکر و عمر " شوند، در نامه ای به بردارش ابراز داشته بود. با این وجود پیروزی کیش تازی بر ایران یک واقعیتی تاریخی ست که فردوسی خود شاهد و ناظر بر پی آمدها و عواقب مصیبت بار آن بوده است.

فردوسی در فراز دیگری از مستند سازی شکست ایرانیان در قادسیه در نامه ای که رستم فرخ زاد سردار ایرانی و سعد وقاص بیکدیگر مینویسند ما را با دو جهان بینی و دو شیوه ی نگریستن به زندگی و هستی مواجهه میسازد، یکی در حال افول و دیگری شیفته ی فتح و فتوح. یکی شکوه و عظمتی ی را میخواهد بدست آورد که دیگری صدها سال به زیور آن خود را آراسته است. در نامه ای که بین دو سردار ایران و عرب، تبادل میشود، با تضاد و دشمنی دو گفتمان و دو نظام ارزشی روی در رو قرار میگیریم. سردار ایرانی سعی بر آن دارد که فرمانده ی تازیان را از حمله به تاج و تخت کیانی باز دارد. که نه چندان آسان است فتح بارگاه شاهشاهی که سخت ریشه دار است در رسم و رسوم و فرهنگ ایرانی، که راه یافته از سینه ای به سینه ی دیگری. طوفان های سهمناک تاریخ هم نتوانسته اند که شاخه ای از این درخت تنومند را بشکند. باو نصیحت میکند که "تو جنگ چنین پادشاهی مجوی." سپس از او میپرسد که چیست که میجوید و عهد می بندد که:
سواری فرستم بنزدیک شاه
بخواهم از او هرچه خواهی بخواه
این بخشش و بزرگی چیزی نبود که سردار عرب را از کارزار باز دارد بویژه که سردار ایرانی پس از ستایش جلال و "فر " پادشاهی و خوار و حقیر شمردن اعراب، ارائه میدهد. رستم فرخزاد بر آشفته و سعد وقاص را مورد خطاب قرار میدهد و میگوید:
ز شیر شتر خوردن و سوسمار
عرب را بجایی رسیده است کار
که تاج کیان را کند آرزو
تفو باد بر چرخ گردون تفو
با این وجود رستم فرخزاد سعی میکند که سعد وقاص را قانع نماید که مصلحت آن است که باجی بستاند و بسرای خود باز گردد. چرا که لشگری عاری از ساز و برگ و یا "برهنه سپهبد و برهنه سپاه." عاقبتی جز شکست و هزیمت ندارد. وی خطاب بر سردار تازی میگوید:
ندانی تو سیری و هم گرسنه
نه پیل و نه تخت و نه بار و بنه.
وصفی بسیار نزدیک به واقعیت. چرا که لشگر اسلام لشگر گرسنه گان و پا برهنه ها بود. این حقیقت را پس از پیروزی بنمایش گذاردند. لشگر اسلام به هر نقطه ی ایران که رسیدند دست به کشتار زدند و غارت و چپاول میزدند.. حال آنکه لشگر ایران، خود نماد امپراتوری سالخورده بود، مجهز به ساز و برگ سنگین، و به وصف فردوسی:
همه غرق در آهن و سیم و زر
سپرهای زرین و زرین کمر
در واقع در میدان جنگ با برهنه گان و گرسنه گان، سیم و زر سربازان پارسی، خود انگیزه ای بس قوی بود برای سربازان عرب که با سبعیت و بیرحمی بیشتری بجنگند. چرا که هرچه که به کشته شده گان تعلق داشت، به کشنده میرسید. هرچه کشته بیشتر ثروت بیشتر. سربازان تازی به این آموزش الله باور داشتند که اگر در راه الله بجنگند و او را حاکم بر دشمن از جمله بر عجم نمایند هم این دنیا را خواهند داشت و غنی و فربه شوند و هم در آخرت به بهشت راه خواهند یافت. و اگرهلاک شوند، حوری های باکره ی بهشتی در انتظارشان است.*

گفتمان سردار ایرانی، گفتمان قدرت ست، اما قدرتی که زوال را احساس میکند. چرا که اعراب از اوضاع داخل ایران و کشمکش در درون دربار شاهی بخوبی آگاهی داشتند. در پاسخ به رستم فرخزاد، سعد وقاص نه تنها به سهم خود رستم فرخزاد را تحقیر میکند بلکه راه و روش زندگی ش را نفی و مورد انتقاد قرار میدهد و خطاب به سردار پارسی میگوید:
ز دنیا نگویند مردان مرد
ز زر و ز سیم و ز خواب و ز خورد
شما را به مردانگی نیست کار
همان چون زنان رنگ و بوی و نگار
هنر تان بدیبا ست پیراستن
دگر نقش بام و در آراستن
سعد وقاص در واقع به مذمت تجملات و رفاه و راحتی و یا بقول تازیان بومی "اشرافی گری " میپردازد و آراستن و پیراستن را برازنده ی زنان میداند نه مردان و جنگجویان. دل بستن به این دنیا را زشت بشمار میاورد. اما او نیز قبل از آنکه به پاسخگویی به تحقیر سردار ایرانی به پردازد، فردوسی میگوید سعد وقاص نامه خود را به نام خدا آغاز میکند و سلام بر پیامبر و سپس از ارجحیت سرای دیگر بر این جهان سخن میراند، سرایی که میتواند برخاسته باشد از رویاهای انسانی زیسته در گرسنگی و برهنگی، اما بسی بسیار فریبنده، از چشم انداز یک تازی. او نه تنها عقب نمی نشیند بلکه چیزی کمتر از تسلیم و اطاعت شاه و پذیرفتن کیش تازیان نمیخواهد. به معنایی دیگر او به سردار ایرانی میگوید که دوران پادشاهی بشر به پایان آمده است و دوران پادشاهی خداوند آغاز گردیده است. سعد وقاص سردار پارسی را بسوی یکتایی و یگانگی خداوند فرا میخواند و او را از کیفر و پاداش ابدی هشدار دهد.
. ز توحید و قرآن و وعد و وعید
ز تهدید و ز رسم های جدید
ز قطران و از آتش و زمهریر
ز فردوس و جوی می و جوی شیر
ز کافور و از مشک و ماء معین
درخت بهشت و می انگبین
که گر شاه بپذیر این دین راست
دو عالم بشادی و شاهی و راست
سعد وقاص معلوم است که معامله گر زرنگ و با هوشی بوده است، آن جهان را میدهد که این را بستاند. چرا که این جهان نیز از آن خدا است، نه از آن پادشاه. اینست که تاکید میکند که تمامی تخت و تاج شاهی نیرزد به بر گرفتن نگاهی از حور بهشتی.
همه تخت و تاج و جشن و سرور
نیرزد بدیدار یک موی حور
سپس از او میخواهد که به این جهان بی مقدار و فانی و گذار دل نبندد:
بس ایمن شد ستی بر این تاج عاج
بدین گنج و مهر و بدین تخت و تاج
بدرستی روشن نیست که اگر هستی واقعی در آن جهان، در سرای دیگر آغاز میشود، از نظر سردار تاری، یعنی که نیستی برتر از هستی است، که زندگی را نمیتوان حتی با تار موی یک حوری بهشتی مبادله نمود، سعد وقاص در قادسیه در پی چه چیزی بود، اگر در پی این دنیا نبود؟ مگر نه اینکه به قادسیه لشگر کشیده بود. جنگ و خونریزی به چه منظور اگر هدف نبوده است به چنگ آوردن این جهان و ثروت و مکنت و قدرتی که در خود جمع دارد؟. او جهان و خوشی های آن را نفی میکند و از شاه میخواهد به دلبستگی خود بدان خاتمه دهد، حال آنکه بدست آوردن این دنیا را به شکل غنایم جنگی، خدای اسلام بندگان خود را تشویق و ترغیب و در آن سرا پاداش دهد. البته به این دو رویی تازیان، رستم فرخزاد در نامه به برادرش اشاره کرده بود که: "چنین است گفتار و کردار نیست."
و آنگاه سعد وقاص به نوبه خود دست به تهدید میزند، تهدیدی بس هراس انگیز و میگوید:
هر آنکس که پیش من آید بجنگ
نبیند بجز دوزخ و گور تنگ

بازگشت به گذشته ای که فردوسی در حماسه ی غم انگیز قادسیه، بیان میکند، ما را با این واقعیت روی در روی میسازد که دینی که در نهاد ما کاشته شده است، نتیجه ی شکست نیاکان ما از تازیان بیش از یکهزار و چهار صد سال پیش از این بوده است. یعنی که ما دینی را در درون خود در امتداد تاریخ نهادینه ساخته ایم که نیاکان ما پس از قرنها مقاومت و پرداخت جزیه های سنگین آنرا پذیرفتند و از نسلی به نسل دیگر انتقال داده اند. آری، تیره روزی و سیه بختی ایرانیان از شکست در قادسیه آغاز گردید. غلبه کیش تازیان بر جامعه ایران بوده است که جامعه ایران را پیوسته بسوی تاریکی و تباهی و تحکیم و تداوم استبداد مطلق سوق داده است، نه شاهان. چرا که تاریخ گواه بر آن است که شاهان پس از اسلام، همه خود بنده ی دین بوده اند. خود را "ظل " خدا میخواندند، چون دینی بودند، شاهانی که برای دین شمشیر و دست به فتح و فتوحات میزدند. بعضا، شاهان ایرانی حتی اگر در دل ایمانی نداشتند باید قلاده ی دین را به گردن خود میآویختند. مهم نبود که در خفا دست به چه زشتیها و پلیدی ها میزنند. آنچه دارای اهمیت بود تسلیم و اطاعت بود، نگاهداری حرمت و اعتبار دین. دین و ارزشهای دینی تعیین و تعریف کننده گفتار و کردار شاهان شدند. حتی محمد رضا شاه، شاهی که سخت مشتاق رسیدن به دروازه های تمدن بود، دین و ارزشهای دینی را تایید و تصدیق میکرد و به آن در انظار عموم دلبستگی و وابستگی نشان میداد، نمیدانست که تنها با برچیدن بساط کیش اهریمنی است که میتوانست در ردیف شاهان نیک نام دوران باستان قرار گیرد. با نگرش به گذشته است که بما میآموزد که خوشامد گویی به خمینی و خامنه ای، مثل خوشآمد گویی به سعد ابی وقاص و لشگر "برهنه و گرسنه " اسلام است.

آنچه تراژدی شکست در قادسیه را کامل میسازد این واقعیت است که ما در سال 1357 راه نجات از اسارت و بندگی تحت نظام دیکتاتوری را در دین یافتیم. یعنی که آزادی و استقلال، رهایی از محدودیت ها و محرومیت ها را در کیش تازیان، در دین بیگانگان، دین اسلام جستجو نمودیم. چه امید واهی؟ حتی کافران و خدا ناشناسان نیز امید پیروزی بر امپریالیسم و بنای یک جامعه ی سوسیالیستی را در اتحاد با دین و بعضا "شکوفایی " آن می دیدند که در همان زمان هم قی آور بود. چه شور و هیجانی که به پا نشد، چه بحث ها و گفت و گو ها که در نگرفت. بهار 58 شد اولین و آخرین بهار آزادی، چون نمیدانستیم که به سعد ابی وقاص و کیش تازیان است که خوش آمد گویی میکنیم، از شاه گریختم و پناه به تازیان بومی بردیم. چه سر نوشت شومی؟

*طبری، در تاریخ الرسل و الملوک نقل میکند که عربی بدست سپاهیان رستم گرفتار میشود. رستم از او می پرسد:
«برای چه آمده اید و چه میخواهید؟»
گفت «به جستجوی موعود خدا آمده ایم»
گفت «موعود خدا چیست؟»
گفت:«اگر از مسلمان شدن دریغ کنید، زمین و فرزندان و جانهای شما»
رستم گفت: «اگر پیش از این هلاک شوید؟»
گفت: «وعده خدا چنین است که هر کس از ما پیش از این کشته شود او را به بهشت در آرد و آنچه را با تو گفتیم به باقیماندگان ما دهد مما به این یقین داریم.» (طبری، جلد 5، ض 1677)..

Firoz Nodjomi
[email protected]
rowshanai.org