در روستاهاي خراسان جنوبي هر کس زخمي از زلزله دارد، يا از زلزله ۲۵ روز قبل زهان يا از زلزله ۲۵ سال قبل و حتي بيشتر.

روستاييان به شکل عجيبي با زلزله و زخم هايش کنار آمده اند، چقدر صبورانه همزيستي با زلزله را ادامه مي دهند و هرگز از خود نمي پرسند که آيا مي شود اين عادت تاريخي را ترک کرد؟

زرشک و زلزله
«افين» يکي از روستاهاي زلزله زده خراسان جنوبي است. دي ماه است و فصل آفتاب نشيني مردان روستا، آفتاب نشيني هم از همان عادات تاريخي روستاييان اين منطقه است.

اگر از کمي بالاتر به اين روستا و حتي روستاهاي ديگر مناطق زيرکوه قاين در شرق ايران نگاه کني دو مسئله اصلي اين روستاها را درمي يابي «زلزله و زرشک».

امسال بيشتر محصول زرشک اهالي منطقه که از مناطق اصلي توليد زرشک در جهان است بر اثر زلزله نابود شد، اين يعني تعطيلي اقتصاد روستا.

و زلزله آسيب هاي جدي ديگري هم به مردم وارد کرده و اين يعني يک فاجعه.

باورش کمي مشکل است اما مردم همين روستاها ۹۵ درصد زرشک جهان را توليد مي کنند و ۹۷ درصد زمين هاي زير کشت زرشک کشور در همين منطقه قرار دارد، اما توليدکنندگان اين محصول استراتژيک در نهايت فقر و محروميت زندگي مي کنند.

حاج «رمضان» که عمر خود را با زلزله و زرشک سپري کرده، مي گويد ماهي ۱۰۰ هزار تومان از محل فروش زرشک توليدي خود درآمد دارد و يک خانواده ۴ نفري را اداره مي کند، او نمي داند زرشکي را که کيلويي ۵ هزار تومان از او مي خرند با قيمت هرکيلو حدود ۳۰ هزار تومان صادر مي کنند!

توليد زرشک در خراسان جنوبي جايگاه ويژه اي در بخش کشاورزي دارد و اقتصاد بسياري از روستاهاي منطقه به زرشک وابسته است. کساني که با وضعيت اجتماعي روستاهاي منطقه آشنايي ديرينه دارند، معتقدند که گسترش کشت زرشک در ۲ دهه گذشته باعث بهبود وضعيت زندگي روستاييان شده است، وگرنه حاج «رمضان» همان ماهي يکصد هزارتومان درآمد را هم نداشت.

در بخش زهان و شهرستان قاينات کشاورزان بسياري مانند حاج رمضان به توليد زرشک مشغولند.

زندگي با ياقوت سرخ و فقر
آمار نشان مي دهد که در مجموع ۶ هزار هکتار زمين زير کشت زرشک است و سالانه ۵ تا ۶ هزار تن زرشک خشک توليد مي شود.

کارشناسان ارزش اقتصادي اين مقدار محصول را حدود ۵۵ ميليارد ريال در سال برآورد مي کنند و انگشت حسرت به دندان مي گزند که اگر امکانات فرآوري اين محصول در منطقه وجود داشت و بازاريابي مناسب انجام مي شد، صادرات محصولات توليدي مي توانست زندگي روستاييان را زير و رو کند.

بر اساس آمار، در قاينات ۱۲ هزار و ۵۰۰ خانوار بهره بردار در زنجيره توليد و توزيع محصول زرشک فعاليت مي کنند. توليد زرشک در بخش زهان اين شهرستان در زمينه اشتغال از اهميت بالاتري برخوردار است. در زهان حدود ۲ هزارو ۱۰۰ خانوار بهره بردار زرشک زندگي مي کنند و بيش از ۵۰ درصد ظرفيت اشتغال در قسمت کشاورزي اين بخش به توليد زرشک اختصاص دارد، آمار و ارقام بيشتر و نکات تازه تر در اين زمينه را رئيس سازمان جهاد کشاورزي خراسان جنوبي عنوان مي کند.

«بر اساس آمار سال ۹۰، سطح زير کشت زرشک در استان ۱۲ هزارو ۵۸۱ هکتار و در قاين و زيرکوه به طور مجزا ۲ هزار و ۹۶۶ و ۲ هزار و ۸۹۹ هکتار است و به طور کلي امسال ۱۳ هزارو ۵۰۰ تن زرشک از باغ هاي خراسان جنوبي برداشت شده است».

ارسال اين ميزان محصول به خراسان رضوي، کرمان، فارس، اصفهان و تهران براي فرآوري و صادرات به خارج کشور نکته اي است که«هادربادي» به آن اشاره مي کند.

هرچند بر اساس آماري که مي دهد گويي فعاليت هايي براي رفع اين مشکل انجام شده، طوري که ۵۲ واحد صنايع تبديلي زرشک براي فرآوري اين محصول مجوز دارد، البته از اين تعداد فقط ۱۲ واحد به بهره برداري رسيده است و اين واحدها ۸ هزارو ۲۰۰ تن زرشک استان را فرآوري مي کند، روند نه چندان دشواري که مي تواند ارزش افزوده اين محصول را در منطقه نگه دارد و با افتتاح ديگرواحدها، شرايط بهتر هم خواهد شد.

نامعادله اي براي زرشک کار
با اين حال زرشک کار در همان ابتداي چرخه توليد، فرآوري و فروش، گم مي شود. او بعد از تحمل رنج ها و مشقت هاي کاشت، داشت و برداشت، با دست هايي که سوزش خار زرشک را تحمل مي کند، براي هر کيلو از اين محصول ۵ هزار و ۵۰۰ تومان از دلال يا همان تاجر مي گيرد که آن هم به صورت اقساطي به او پرداخت مي شود، اما متوسط قيمت عمده فروشي زرشک پاک شده در سال ۹۰ هر کيلو ۱۰ هزار و ۵۰۰ تومان بوده که امسال اين قيمت به ۸ هزارو ۵۰۰ تومان کاهش يافته، هرچند قيمت خرده فروشي بيش از ۱۰ هزار تومان است و اين ماجرا غم انگيزتر مي شود وقتي معاون بازرگاني خارجي سازمان صنعت، معدن و تجارت استان از ارزش صادراتي هر کيلوگرم زرشک آمار مي دهد.

«در سال ۸۶ هر کيلو از اين محصول به صورت خشک ۶ دلار و در سال ۹۰ با قيمتي برابر ۹ دلار به فروش رسيد».

«ماهگلي» اما مي گويد: در ۷ ماه امسال ارزش هر کيلوگرم زرشک ۷ دلار برآورد شده است که اين نمي تواند دقيق باشد چرا که صادرکننده ميل به کم اظهاري دارد و همان ۹ دلار سال قبل مي تواند مبناي عمل تاجر باشد.

اين جا هم تاجر سود مي کند چون تعهد صادراتي گرفته و از جوايز صادراتي ديگر خبري نيست. کم اظهاري براي کسب سود بيشتر، راه حل اوست.

محروم ماندن کشاورز در اين چرخه دلايل زنجيره اي دارد. او پس از مرحله برداشت بايد محصولش را خشک کند،به اين منظور نيازمند جايگاه خشک کردن زرشک است اما وقتي از فروش محصول سال قبل، بخور و نميري دارد چطور مي تواند سرمايه گذاري کند و يک جايگاه براي خود بسازد، مجبور است محصولش را روي خرمن ها يا هر فضاي ديگري پهن کند تا خشک شود. اما اگر باران ببارد يا حادثه اي مثل زلزله رخ دهد او ديگر هيچ نخواهد داشت، دولت هم فقط در حد پرداخت تسهيلات اندک به کشاورز کمک مي کند، همان طور که معاون توليدات گياهي سازمان جهاد کشاورزي استان مي گويد: اگر خودياري کشاورز نباشد نمي توان اقدام کرد.

براي احداث جايگاه زرشک مجوز و تسهيلات داده مي شود اما چون برخي کشاورزان تمکن مالي ندارند براي استفاده از اين تسهيلات اقدام نمي کنند، براي کمک بيشتر به زرشک کاران تمهيداتي انديشيده شده است. به عنوان مثال براي گروهي بيش از ۱۰ خانوار، زميني براي احداث جايگاه تامين و تسهيلات پرداخت مي شود به علاوه به تازگي دستگاهي ساخته شده که زرشک را در خلاء و به سرعت خشک مي کند و با افزايش توليد اين دستگاه، بسياري از مشکلات رفع مي شود.

«اکبري» از طرفي به اقدام هاي نادرست برخي کشاورزان هم اشاره مي کند که به عنوان مثال با تسهيلات دولتي جايگاه را مي سازند اما تراکتور خود را در آن پارک مي کنند.

بحران اقتصاد خانوار روستايي هرچه به کانون زلزله نزديک تر مي شويم شدت بيشتري مي گيرد.

کمي دورتر از «افين» روستاي ديگري است، «شاج» زخم عميق تري از زلزله برداشته است. خانه ها، محل هاي نگهداري دام ها و تالارهاي زرشک فرو ريخته است و عده اي همچون پدربزرگ و مادربزرگ ها و اجدادشان قرباني زلزله شده اند، درآميختگي وسيع آوار و زرشک در روستا حکايت از آن دارد که زلزله هم بنياد خانواده ها را از ريشه برکنده و هم اقتصاد روستا را با خاک يکسان کرده است، فقط چند واحد مسکوني که تعداد آن ها از تعداد انگشتان يک دست کمتر است و از قبل مقاوم سازي شده، سالم مانده است.

«علي»، جواني ۲۳ ساله در حال خاک برداري از زميني است که تا ۲۰ روز قبل خانه او و خانواده اش بود. او مي گويد: هيچ کس نمي داند چرا اهالي روستا براي مقاوم سازي منازل خود اقدام نمي کنند، در حالي که تسهيلات مقاوم سازي به سهولت پرداخت مي شود.«علي» با همان لهجه شيرين روستايي به نکته بسيار مهمي اشاره مي کند «بي تفاوتي روستاييان به مقاوم سازي واحدهاي مسکوني روستايي» و اين درد مشترک همه جوان هاي روستايي اين منطقه است.

آمار نشان مي دهد از سال ۸۴ فقط ۶ هزارو ۵۰۰ واحد مسکوني در روستاهاي قاين و زيرکوه مقاوم سازي شده است، البته رئيس بنياد مسکن انقلاب اسلامي قاين به ساخت ۱۶ هزار واحد روستايي پس از زلزله سال ۷۶ در اين منطقه هم اشاره اي مي کند، اما مي گويد: ۱۷۰ هزار نفر در روستاهاي قاين و زيرکوه زندگي مي کنند که اگر براي اين جمعيت ۶۰ هزار واحد مسکوني روستايي در نظربگيريم، هنوز راهي طولاني تا نوسازي واحدهاي مسکوني روستاييان باقي مانده است.

نکته اي که مديرعامل بنياد مسکن خراسان جنوبي هم به نوعي آن را تاييد مي کند «دولت کوتاهي نکرده است، مردم بايد براي دريافت تسهيلات نوسازي واحدهاي مسکوني اقدام کنند تا بتوان کار را پيش برد.

روستاييان مناطقي که به تازگي از زلزله خسارت ديده اند بيشتر از ديگر نقاط با ناتواني مالي دست و پنجه نرم مي کنند،از سويي مردم معتقدند و با خود مي انديشند که اگر وام مي گيرند بايد توان بازپرداخت داشته باشند به همين دليل مراجعه نمي کنند با اين حال پس از زلزله نيروهاي ما در روستاهاي آسيب ديده مستقر شدند و ۸۰۰ قرارداد براي نوسازي واحدها منعقد شد».

۳۰ هزار واحد مسکوني در معرض خطر
«آسماني» اما مي گويد: روند ساخت واحدهاي مسکوني روستايي در کل استان شتاب خوبي دارد، او دليل مي آورد که هر سال بايد در کشور ۲۰۰ هزار واحد مسکوني روستايي نوسازي و بازسازي شود و در حالي که جمعيت خراسان جنوبي يک درصد جمعيت کشور است سهم استان در اين فعاليت ساخت هر سال ۲ هزار واحد برآورد مي شود که براي ۶ سال ساخت ۱۲ هزار واحد را تکليف مي کند حال آن که در اين مدت احداث ۳۰ هزار واحد در برنامه کاري بوده و ۲۲ هزار و ۸۰۰ خانه روستايي به بهره برداري رسيده است.

به گفته وي، در استان ۸۵ هزار واحد مسکوني روستايي وجود دارد که از اين تعداد ۵۵ هزار واحد نوسازي شده يا در حال نوسازي است اما هنوز ۳۰ هزار واحد ديگر وجود دارد که همچنان در معرض تهديد است و اين يعني هنوز حداقل حدود ۱۵۰ هزار نفر در اين منطقه که از کانون هاي اصلي زلزله کشور است هر لحظه در معرض خطر قرار دارند، ترميم اقتصاد فرو ريخته روستا مي تواند مقاوم سازي خانه ها را سرعت بيشتري بخشد و الا بيم آن مي رود که زلزله کودکاني ديگر را يتيم کند و مادران و پدران ديگري را داغدار.