دلايل سقوط ۳۶ پله‌ای رتبه محيط زيست ايران در جهان

خراسان: چندي پيش شاخص جهاني عملکرد زيست محيطي ۲۰۱۲ جهان منتشر شد و فارس در گزارش خود مي افزايد: اين شاخص بين المللي توسط دانشگاه «ييل» در حالي منتشر شد که ايران در ميان ۱۳۲ کشور جهان با ۳۶ پله سقوط نسبت به سال ۲۰۱۰ ميلادي در رتبه ۱۱۴ جهان قرار گرفته است.

در واقع اين رتبه بندي هشداري براي وضعيت موجود زيست محيطي کشورهايي است که توسط روش EPI بررسي مي شود. در اين گزارش عملکرد محيط زيست کشورمان به حد هشدار رسيده است و چه بايد کرد و چگونه مي توان از ميزان اين نگراني ها کاست؟

بر اساس شاخص جهاني عملکرد زيست محيطي، سوئيس، لاتريا و نروژ در رتبه هاي اول تا سوم و کشورهاي عراق، ترکمنستان و ازبکستان به ترتيب در پايين ترين رتبه جهاني قرار دارند.

ضعف ملاحظات زيست محيطي
مهندس محمد درويش، عضو هيئت علمي موسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع وزارت جهاد کشاورزي در اين باره به خراسان مي گويد: در ۲-۳ سال اخير چند اتفاق بسيار تامل برانگيز در محيط زيست کشور به وقوع پيوست، درياچه اروميه را از دست داديم و حدود ۳۹۰ هزارهکتار از اراضي درياچه اروميه تبديل به کوير شد که از آن به عنوان بزرگ ترين رخداد بيابان زايي قرن ۲۱ ياد مي شود.

وي مي افزايد: معضل ديگري که بسيار قابل تامل بود روند فرو افت سفره هاي آب زيرزميني در کشور است و مطابق گزارش شرکت منابع آب کشور ۷۰ دشت کشوربه طور متوسط ۱۰۲ متر افت پيدا کردند و از طرفي فرونشست زمين در برخي مناطق کشور از جمله دشت مشهد به ۳۰ سانتي متر، نيشابور ۲۵ سانتي متر و درياچه پريشان هم ۵ سانتي متر در سال فرونشست داشته اند.

همچنين در جنوب تهران فرونشست زمين به ۳۶ سانتي متر در سال رسيد در حالي که اگر فرونشست زمين به ۴ ميلي متر در دنيا برسد، شرايط را بحران اعلام مي کنند با اين معيارها، جنوب تهران ۹ برابر وضعيت بحراني را دارد.

مهندس درويش در مورد تنزل رتبه ايران در اين ارزيابي زيست محيطي بين المللي اظهار مي دارد: گزارش شاخص عملکرد زيست محيطي که طي آن رتبه ايران ۱۱۴ اعلام شد گزارش دور از انتظار نيست. در واقع بايد گفت اين پيش بيني همه فعالان و متخصصان محيط زيست کشور است که طي ۲ سال گذشته بارها نسبت به تخريب ها و وضعيت نابه سامان محيط زيست هشدار دادند.

اين فعال محيط زيست مي گويد: اين هشدارها به اين دليل بود که در روند مديريت کشور ملاحظات زيست محيطي در بحث توسعه رعايت نمي شود و اين روند همچنان ادامه دارد و همين مسئله باعث رشد ساخت وسازهاي مسکوني، صنعتي و طرح هاي عمراني شد بدون آن که ملاحظات زيست محيطي درنظر گرفته شود بنابراين نتيجه چنين روندي تنزل ۳۶ پله اي رتبه محيط زيست کشور را به دنبال داشت.

دکتر اسماعيل کهرم استاد محيط زيست نيز در اين مورد به ما مي گويد: گزارش شاخص جهاني عملکرد زيست محيطي (EPI) مربوط به دو سال قبل است و مطالعات دانشگاه ييل مربوط به سال ۲۰۱۰ مي باشد و اين مرکز آمار ۲ سال گذشته را براي وضعيت محيط زيست کشورهاي مورد مطالعه که ۱۳۲ کشور مي باشند ارائه مي دهد.

وي مي افزايد: ارائه چنين گزارش هايي هشدار براي جلوگيري از تخريب و نزول محيط زيست است در حالي که مسئولان محيط زيست کشورمان ادعا مي کنند که آمار آن ها مشکوک و غيرعلمي است.

اين استاد محيط زيست تأکيد مي کند: شاخص جهاني عملکرد زيست محيطي شامل منابع آب، کشاورزي، منابع طبيعي و... مي شود و موضوع محيط زيست فقط يکي از مولفه هاست.

دکتر اصيليان استاد دانشگاه محيط زيست در اين باره مي گويد: در سال ۲۰۰۵ ميلادي دانشگاه ييل و کلمبيا طرح شاخص پايداري زيست محيطي را ارائه دادند که در اين طرح شاخص هاي بهداشتي و زيست محيطي لحاظ شده است.

وي مي افزايد: کشورمان در برخي شاخص ها به ويژه شاخص بهداشتي پيشرفت خوبي داشت اما در برخي بخش‌ها هنوز عقب هستيم.

دکتر اصيليان متذکر مي شود: ما نتوانستيم در مورد جنگل، رودخانه، منابع آب و... خوب عمل کنيم که همين امر باعث شده که رتبه ايران نسبت به سال هاي گذشته نزول کند.

مستندات علمي
البته برخي از مسئولان محيط زيست در اين نوع گزارش ها ترديد ايجاد مي کنند و اين سوال مطرح مي شود که مستندات علمي اين گزارش ها چگونه است؟

دکتر اسماعيل کهرم استاد محيط زيست در اين باره مي گويد: دانشگاه ييل جزو دانشگاه هاي معتبر جهان است و گزارش هاي بدون مستندات علمي توسط اين مرکز ارائه نمي شود.

وي مي افزايد: گزارش هاي اين مرکز علمي و بي طرفانه است چرا که اين مرکز بر اساس شاخص هاي استاندارد از نزول کشور آمريکا هم خبر داده است.

اين فعال محيط زيست بيان مي کند: اين دانشگاه از برنامه هايي که سازمان ملل متحد در ايران دارد بهره مي گيرد و اين سازمان هم اطلاعات علمي خود را از طريق نهادها و دستگاه هاي دولتي ايران نظير سازمان حفاظت محيط زيست به دست مي آورد.

دکتر کهرم متذکر مي شود: وقتي آن ها از طريق برنامه هاي ماهواره اي کاهش جنگل ها، نابودي تالاب ها و ديگر آسيب هاي زيست محيطي را در کشورمان ارزيابي مي کنند چگونه ممکن است مستندات آن ها پايه علمي نداشته باشد؟

دکتر سعيد متصدي يکي ديگر از فعالان محيط زيست درباره اعتبار اين گزارش و مرجع اعلام کننده آن به همشهري گفته است: دانشگاه ييل يکي از معتبرترين دانشگاه هاي دنياست و سابقه طولاني در اندازه گيري شاخص هاي زيست محيطي دارد تا آن جا که اين دانشگاه در سال ۲۰۰۵ روش EPI که علامت اختصاري شاخص عملکرد زيست محيطي است را ابداع کرد و هم اکنون اين روش مبناي اندازه گيري و گزارش هاي مرتبط با محيط زيست است.

وي با اشاره به اين که شاخص عملکرد زيست محيطي تمام جوانب را لحاظ مي کند، خاطر نشان کرد: براي نمونه در همين گزارش اخيري که اعلام شده، ميزان مرگ و مير در ايران سير نزولي را نشان مي دهد و حاکي از آن است که وضعيت بهداشت در کشور سير صعودي دارد و به اين نوع گزارش ها براي ارتقا استناد مي کنيم.

دکتر متصدي يادآور مي شود: همچنان که بر اساس اين شاخص وضعيت آب کشور ما نامناسب ديده شده و وضعيت آب کشور آمريکا هم بي طرفانه نامناسب بيان شده است و براي هر دو کشور تراز منفي ۴۳ درصد اعلام شده است بنابراين، اين واقعيت ها نشان مي دهد که اين شاخص مبناي علمي دارد و به دور از شائبه سياسي عمل مي شود.

مهندس درويش عضو هيئت علمي موسسه تحقيقات جنگل و مراتع وزارت جهاد کشاورزي هم اعتبار اين مرکز علمي را تأييد مي کند و مي گويد: اين گزارش ها از نظر سازمان ملل جزو گزارش هاي قابل استناد محسوب مي شود و کاملاً بي طرفانه است زيرا در اين گزارش وضعيت منابع آب آمريکا غيرقابل قبول بيان شده است.

دکتر اصيليان استاد محيط زيست هم بي طرفانه بودن چنين مطالعات را تأييد مي کند و مي گويد: مبناي تحقيقات علمي اين دانشگاه بر اساس اطلاعات به دست آمده توسط دستگاه هاي داخلي ايران و همچنين مطالعات ماهواره اي است.

وي مي افزايد: بايد گفت ايران جزو کشورهاي در حال توسعه است و اين کشورها در زمينه محيط زيست بسيار غفلت مي کنند در حالي که کشورهاي توسعه يافته اولويت توسعه را بر محيط زيست قرار داده اند و از توسعه پايدار سخن مي گويند.

چه بايد کرد
در واقع با توجه به آمار اعلام شده درباره نزول محيط زيست ايران، حال اين سوال مطرح مي شود که چه بايد کرد تا ديگر شاهد اين روند نباشيم و از تخريب ها و بحران هم جلوگيري کنيم؟

مهندس درويش عضو هيئت علمي موسسه تحقيقات جنگل و مراتع وزارت جهاد کشاورزي نيز در اين باره چنين اظهار نظر مي کند: مهم ترين اقدامي که در اين زمينه بايد انجام شود اين است که به وضعيت موجود زيست محيطي کشور توجه کنيم تا در بررسي هاي آينده شاخص عملکرد زيست محيطي شاهد نزول رتبه کشورمان نباشيم.

وي مي افزايد: بايد نظام پايش را در کشور طراحي و راه اندازي کنيم تا اين نظام به مسئولان هشدار دهد که در چه حوزه هايي بيشتر ضرر مي کنيم خطر کجاست و... همچنين چيدمان طراحي توسعه را متناسب با توانمندي بوم شناسي سرزمين مورد ارزيابي و بازيابي قرار دهيم.

مهندس درويش در ادامه مي افزايد: تنزل زيست محيطي کشورمان نسبت به ساير کشورها ناشي از بخشي نگري در مديريت است، به فرض بخشي نگري در سدسازي باعث نابودي تالاب ها حتي تالاب هاي ساحلي شده است، زيرا اين سازه هاي عظيم آبي بدون در نظر گرفتن حق آبه تالاب ها و زيست بوم هاي پايين دست اجرا شده و هنوز هم مي شود.

وي مي افزايد: اين شيوه باعث شده تنوع منحصر به فرد تالاب هاي ايران در معرض نابودي کامل قرار بگيرد به طوري که نام کشور ما در فهرست مونترو و يا بيشترين تالاب هاي در معرض خطر درج شده است.

اما دکتر کهرم استاد محيط زيست در اين باره مي گويد: ما به مباحث زيست محيطي اهميت نداديم، شوراي عالي محيط زيست را منحل کرديم و از طرفي اگر به اصل ۵۰ قانون اساسي که مربوط به محيط زيست است توجه مي کرديم حال شاهد چنين تنزلي در مقوله محيط زيست نبوديم.

وي مي افزايد: بايد براي بهبود وضعيت تالاب ها و جنگل هاي کشور اعتبار لازم را لحاظ کنند. وقتي تالاب ها خشک مي شود قطعا کاهش منابع آب را رقم مي زند و از طرفي وقتي سطح جنگل بر اثر تخريب يا آتش سوزي کاهش مي يابد، مشکلات زيست محيطي از قبيل افزايش ريزگردها، تشديد آلودگي هوا و شيوع برخي بيماري ها را به دنبال دارد.

وضعيت اين گونه نيست
در مقابل اظهارنظرهاي متفاوت فعالان و اساتيد محيط زيست کشور رئيس سازمان محيط زيست هم واکنش نشان داد. فارس در اين زمينه به نقل از رئيس سازمان محيط زيست گفت: نمي دانم اين آماري که بعضي ها مطرح مي کنند را از کجا مي آورند، زيرا در هر آيتم و مولفه اي رتبه بندي هايي در دنيا انجام مي شود.

وي افزود: مثلا در موضوع پسماندها آلايندگي هوا، گازهاي گلخانه اي در ميزان گازي که آزاد مي شده و در موضوع کنترل بيابان و موضوعات مختلف رتبه بندي هايي در دنيا صورت مي گيرد.

وي گفته است: بايد دبيرخانه کنوانسيون هاي سازمان ملل رتبه بندي هايي را اعلام کنند و در واقع وضعيت محيط زيست ايران اين گونه نيست که مطرح مي شود.

همچنين سازمان حفاظت محيط زيست در مورد اين رتبه بندي اظهارنظر خود را چنين بيان کرد: نمايه عملکرد زيست محيطي (EPI)، تحليل يا توصيف محتوايي شرايط زيست محيطي کشورهاست که البته اين نمايه هم مانند هر نمايه ديگري يک فرم تجميع يافته و ترکيبي از تعداد مختلفي از شاخص هاي مهم و تاثيرگذاري بر شرايط مورد بررسي است.

هر چند در نامگذاري اين گزارش، اولويت را به عنوان «عملکرد زيست محيطي داده است که شاخص هاي لحاظ شده حاکي از تاثير مستقيم عملکرد ساير بخش هاي يک کشور از جمله بهداشت، انرژي، کشاورزي، صنعت و... بر کل عملکرد زيست محيطي آن کشور است لذا امتياز کسب شده در گزارش EPI به منزله عملکرد سازمان حفاظت محيط زيست نيست، بلکه نشان دهنده عملکرد همه دستگاه هاي ذي ربط و حتي در برخي موارد تاثيرات منطقه اي و بين المللي ناشي از عملکرد ساير کشورهاست.

با عنايت به تحليل هاي انجام شده، تنزل جايگاه ايران رتبه ۷۸ در سال ۲۰۱۰ به رتبه ۱۱۴ نتيجه اي از تاثير عوامل متعدد از جمله عوامل منطقه اي و بين المللي، تغيير شاخص ها و نحوه محاسبه آن ها، تعداد کل کشورهاي حاضر در ارزيابي و عدم انتشار به موقع اطلاعات و داده ها براي ارزيابي است در مجموع قضاوت در اين باره نبايد تنها به عملکرد سازمان حفاظت محيط زيست بسنده کند، بلکه بايد به همکاري هاي بين بخشي و فرابخشي توجه و اقدامات ساير دستگاه هاي اجرايي را نيز لحاظ کند.

به هر حال وضعيت محيط زيست کشورمان بارها مورد بررسي واقع شده و کارشناسان و متخصصان محيط زيست داخلي هم در موارد متعددي هشدار داده اند. لذا بايد روند نزول را که توسط شاخص جهاني عملکرد زيست محيطي اعلام شده است جدي بگيريم و آن را يک هشدار تلقي کنيم تا از تخريب و نابودي بيشتر محيط زيست جلوگيري شود.

چکيده گزارش
شاخص جهاني عملکرد زيست محيطي «EPI» ۲۰۱۲ توسط دانشگاه ييل منتشر شد، در اين گزارش، ايران در ميان ۱۳۲ کشور جهان با ۳۶ پله سقوط در رتبه ۱۱۴ جهان قرار گرفته است فعالان محيط زيست کشورمان ضمن تاييد اين شاخص بين المللي، روند نزولي رتبه محيط زيست کشور را ناشي از اتفاقاتي مي دانند که طي چند سال اخير رخ داده است از جمله خشک شدن درياچه اروميه و تبديل ۳۹۰ هزار هکتار از اراضي آن به کوير که بزرگ ترين رخداد بيابان زايي قرن ۲۱ قلمداد شده است. همچنين افت سفره هاي آب زيرزميني و فرونشست دشت ها و تخريب جنگل ها از ديگر مواردي است که باعث شده رتبه ايران نسبت به سال ۲۰۱۰ نزول يابد. البته بايد گفت برخي مسئولان محيط زيست چنين گزارشي را قبول ندارند اما متخصصان محيط زيست آن را يک گزارش بي طرفانه و به دور از شائبه سياسي مي دانند زيرا آمريکا نيز از نظر منابع آب با تراز منفي در اين شاخص ديده شده است. دانشگاه ييل تمام مطالعات و تحقيقات خود را بر اساس آمار و مستنداتي که دستگاه هاي داخلي و مراکز دانشگاهي ايران و همچنين برنامه هاي سازمان ملل و مطالعات ماهواره اي انجام مي دهد و بر پايه مطالعات علمي اين شاخص بين المللي گزارش خود را ارائه مي کند. بر اساس شاخص جهاني عملکرد زيست محيطي سوئيس، لاتريا و نروژ در رتبه هاي اول تا سوم و کشورهاي عراق، ترکمنستان و ازبکستان به ترتيب در پايين ترين رتبه جهاني در اين شاخص قرار دارند.