70 درصد باغ های کشور غير اقتصادی است

روزنامه خراسان: سروته باغ ديده نمي شود باغي که حتي مالک آن نيز مساحت آن را نمي داند و مي گويد حدود يک هکتار است. مالک اين را هم نمي داند که چه تعداد درخت در باغ دارد و فقط مي گويد ۸۰-۷۰ تا درخت سيب، ۶۰-۵۰ درخت گلابي و ۴۰-۳۰ درخت به و چندتايي هم درخت گردو دارد.

پراکندگي درخت ها در اين باغ به شکلي است که فاصله دو درخت در بعضي نقاط باغ کم تر از يک متر است و در بعضي نقاط، فاصله دو درخت از ۲۰ متر هم بيشتر است. درختان بلند و کوتاه هم در سراسر باغ پراکنده هستند و درختان گردو در حاشيه باغ که نيمي از شاخه هاي آن شکسته و خشک شده اند، چشم بيننده را آزار مي دهد.

پاي هر درخت شيار کم عمقي وجود دارد که آب را از چند جوي حفر شده در باغ به پاي درختان مي رساند.در گوشه اي از باغ تلي از ميوه هاي پوسيده و آفت زده و سياه سيب و گلابي محصول سال گذشته خودنمايي مي کند آن سوتر هم انبوه زباله شامل قوطي هاي سم، بطري هاي يک بار مصرف نوشابه و جعبه هاي شکسته پلاستيکي حمل ميوه ديده مي شود.

حتي باغدار هم از حال و روز باغ خود ناراضي است. او مي گويد: خرج و دخل آن با هم نمي خواند! اگر باغ يادگار پدرم نبود سال ها پيش درختان را کف بر مي کردم و براي خودم ويلا مي ساختم و ويلاي کرايه اي هم مي ساختم و اجاره مي دادم چون درآمد ويلاها از ۱۰ برابر فروش ميوه هم بيشتر است.

کدام باغ مدرن؟
باغ و محصولات باغي به عنوان يکي از ارکان مهم توليد بخش کشاورزي در اقتصاد ملي به شمار مي رود.

بر اساس آخرين آمار اعلام شده، عرصه هاي باغي کشور مساحتي حدود ۲ ميليون و ۷۰۰ هزار هکتار را شامل مي شود که انواع درختان مثمر و گونه هاي باغي در آن کاشته شده و نياز کشور به انواع ميوه را تامين مي کند از اين مساحت حدود ۳۰ درصد باغ مدرن (حدود ۸۱۰ هزار هکتار)، ۴۰ درصد باغ درجه ۲(۱۰۸۰ هزار هکتار) و ۳۰ درصد درجه ۳(حدود ۸۱۰ هزار هکتار) اعلام شده است.

در آخرين اظهارنظرها «خوشنود» سرپرست معاونت بهبود توليدات گياهي وزارت جهاد کشاورزي با اعلام اين که ۷۰ درصد باغ هاي کشور جزو باغ هاي مدرن محسوب نمي شوند، گفت: اين به معناي آن است که از منابع موجودمان نظير آب، زمين و نيروي انساني به درستي استفاده نمي کنيم.

وي در گفت وگو با ايسنا افزود: بايد انرژي مضاعفي بگذاريم تا در يک زمان کوتاه مدت (باغ ها) اصلاح و نوسازي شوند، اصلاح و نوسازي و حذف و جايگزيني باغ هاي درجه دو و سه با باغ هاي مدرن بايد محور کار ما باشد.

«خشنود» با بيان اين که در توسعه باغ ها يک عامل محدودکننده به نام آب داريم، افزود: در استان هايي که کمبود آب داريم نمي توانيم براي توسعه باغ ها برنامه ريزي چنداني داشته باشيم و بايد از منابع آبي موجود بهره برداري مطلوب داشته باشيم و با اجراي روش هاي آبياري نوين راندمان آبياري را ارتقاء دهيم.

معاون وزير جهاد کشاورزي بر لزوم مکانيزه کردن توليد نيز تاکيد کرد و با بيان اينکه در توسعه مکانيزاسيون بخش باغباني به صورت ويژه ديده شده است، تاکيد کرد: توسعه مکانيزاسيون سبب کاهش هزينه توليد و در نتيجه اقتصادي شدن باغباني خواهد شد و با توجه به پتانسيل هاي کشور در اين بخش و همچنين بازارهاي مناسب، بخش باغباني از مزيت هاي کشور محسوب مي شود و هم اکنون نيز بخش عمده اي از صادرات کشور مربوط به اين بخش است.

سخنان اين مقام مسئول بر ۵ محور اصلاح و نوسازي، جايگزيني، مکانيزه کردن، مزيت و لزوم استفاده بهتر از منابع توليد متمرکز است و از اين رو به نظر مي رسد که معاون وزير جهاد کشاورزي نقشه راه وزارت متبوع در بخش باغباني را خوب ترسيم کرده است.

باغ هاي ما، باغ هاي ديگران
توليد محصولات باغي در يک سال زراعي معادل با ۱۶ ميليون تن برآورد شده است و با اين محاسبه چنانچه جمعيت ايران را ۷۰ ميليون نفر برآورد کنيم، سرانه توليد ميوه در ايران اندکي بيشتر از ۲۰۰ کيلو خواهد بود و اين در حالي است که سرانه متوسط جهاني توليد ميوه را FAO معادل ۸۰کيلوگرم اعلام کرده است.

اين حجم توليد و سرانه متوسط در حالي است که تنها ۳۰ درصد از عرصه هاي باغباني، بازده اقتصادي قابل قبولي دارد. به اعتقاد فعالان حوزه باغباني و چنانچه بازده باغ ها از استانداردهاي جهاني پيروي مي کرد توليد ميوه در ايران پتانسيل بسيار ارزشمندي براي صادرات در کشور ايجاد مي کرد و ارزش افزوده اي بسيار زياد و ارز آوري قابل توجهي را براي کشور به ارمغان مي آورد.

کارشناس ارشد مرکز آمار ايران ميزان برداشت سيب از باغات سيب را 16.5 تن در هکتار، ميزان برداشت انگور را 12.5 تن، گردو را 2.6تن و پسته را ۹۰۰ کيلوگرم اعلام کرده است و مي گويد: اين ارقام متوسط چند نمونه اتفاقي از ميوه ها در کشور محسوب مي شود و به شاخص واقعي بسيار نزديک است.

وي مي افزايد: اين ارقام در حالي به دست آمده که در برخي مناطق گزارش برداشت بيش از ۱۲۰ تن سيب، بيش از ۱۰۰ تن انگور و ۱۳ تن گردو و ۱۰ تن پسته در واحد سطح را نيز دريافت کرده ايم و اين نشان از توان بالقوه باغباني و توليد ميوه در کشور دارد سايت FAO نيز درباره ايندکس توليد ميوه و ميانگين توليدات باغي در برخي کشورها مي نويسد: ميانگين برداشت سيب از هر هکتار در کشورهاي جنوب آسيا ۸۰ تن محاسبه شده است. ميزان برداشت انار ۵۶ تن، انگور ۴۰ تن، گردو 3.8 تن و پسته 1.07 تن محاسبه (برآورد) شده است.

در تحصيل آماري FAO و مرکز آمار ايران به خوبي مشخص شده است که متوليان توليدات باغي در ايران در آغاز راهي قرار گرفته اند که در اين مسير ايران مي تواند به عنوان شاخص کشورهاي توليد کننده و صادرکننده محصولات باغي مطرح شود و بخش قابل توجهي از درآمد ارزي غيرنفتي را از صادرات ميوه به خزانه ملي واريز کند.

تلفات تا ۵۰ درصد
نبود زيرساخت هاي علمي توليد، بسته بندي، حمل و نقل، مصرف و صادرات موجب شده که بخش عمده اي از توليدات باغي کشور به ضايعات تبديل و از دسترس خارج شود از اين رو توليد محصولات باغي توجيه اقتصادي خود را از دست داده است.

ميزان ضايعات محصولات باغي را کارشناسان در خوش بينانه ترين حالت ۳۰ درصد مي دانند البته برخي از کارشناسان با محاسبه و مقايسه ميزان برداشت از باغ هاي ميوه در ايران و ميزان ضايعات آن، رقم ضايعات توليدات باغي در کشور را تا ۵۰درصد هم عنوان مي کنند.

«داوود امير نيري» زيتون کار ساکن شهر لوشان که ۴ هکتار باغ زيتون را اداره مي کند در گفت و گو با خراسان مي گويد: در بهترين حالت ها از هر هکتار حدود ۱۰۰۰ کيلو زيتون تازه برداشت مي کنيم و اين در حالي است که بايد از هر هکتار بيش از ۱۴۰۰ کيلو برداشت کنيم و اين به دليل سنتي بودن برداشت از باغ است، در مسير حمل و نقل به کارگاه هاي شست و شو و روغن گيري هم از هر تن حداقل ۵۰ کيلو پرت محصول داريم، ضمن اينکه حداقل ۳۰ درصد از ميزان مورد انتظار استخراج روغن از هر تن کمتر به دست مي آيد و آن هم به دليل سنتي بودن روغن کشي در ايران است، بخشي از روغن توليدي در پروسه بسته بندي و شيشه گيري و حمل و نقل از کارخانه تا عمده فروشي و خرده فروشي از گردونه مصرف خارج مي شود و آنچه باقي مي ماند در واقع ضايع شدن بيش از ۳۰ درصد از محصول زيتون است که با زحمت فراوان به دست آمده است.

غلامعباس ملايي باغدار مرکبات در دزفول نيز که ۴ هکتار باغ پرتقال و گريپ فروت را در اختيار دارد از «تلفات زياد» محصول باغ خود گلايه دارد و مي گويد: به دليل اين که عمر بسياري درختان باغ بيش از ۱۰ سال است، توليد ميوه از آن بسيار کم است و اين به معناي اتلاف آب و نهاده هاي توليد و حتي وقت باغدار است. او اعتراف مي کند که مشخص نبودن ميزان توليد از هر هکتار عيب بزرگي براي باغدار است. وي ادامه مي دهد: مي توانم ادعا کنم که همه باغداران مرکبات از ميزان برداشت از هر هکتار اطلاع درستي ندارند و آن هم به دليل اين است که باغ هاي منطقه عمدتا فرسوده و پيراست و در سال هاي گذشته توجهي به احداث باغ هاي پيشرفته و با توجيه اقتصادي نشده است.

ملايي نيز همانند باغدار لوشاني از ميزان زياد تلفات محصول باغ خود سخن مي گويد و اظهار مي دارد: متاسفانه ميزان ضايعات مرکبات خيلي زياد است تا حدي که هيچ توجيهي براي ادامه کار باغداري باقي نمي ماند.

وي توضيح مي دهد: مرکبات سريع فاسد مي شوند و بخشي از محصول در روي درخت خراب مي شود، بخشي از آن پس از برداشت و تا فاصله حمل به ميدان بار ضايع مي شود، بخشي از آن در ميدان بار مي ماند و از چرخه مصرف خارج مي شود و سرانجام بخشي از محصول در ميادين فروش از بين مي رود و همه اين وضعيت در صورتي است که بازاري براي محصول وجود داشته باشد و اگر باغدار با مسئله واردات بي موقع مواجه شود، ترجيح مي دهد ميوه را از روي درخت برداشت نکند چرا که هزينه کارگري برداشت ميوه هم به دست باغدار نمي رسد و متاسفانه در بعضي از سال ها با اين وضعيت مواجه هستيم.

«اميري» کارشناس باغباني کشت و صنعت صفي آباد دزفول هم مي گويد: از موضوع فرسوده بودن باغ هاي کشور که بگذريم واقعيت اين است که باغ ها در ايران باغ هاي معيشتي است در حالي که بايد باغ اقتصادي باشد.

وي توضيح مي دهد: باغ معيشتي تنها هزينه هاي توليد را جواب مي دهد و به سختي سودآوري دارد زيرا محاسبه اي براي توليد و سود در باغ هاي معيشتي صورت نمي گيرد و براين اساس باغدار نمي تواند براي درآمد خود برنامه ريزي کند. اين در حالي است که بايد محاسبات درآمد و سود از باغ طراحي شود و توجيه اقتصادي درآمد با کمترين افت در اختيار باغدار باشد و باغدار با توجه به گوناگوني درختان باغ، نوع ميوه و حتي محاسبه زمان برداشت و عرضه به بازار بتواند براي باغ خود برنامه ريزي کند.

اين کارشناس نبود مراحل بعد از برداشت (برنامه ريزي مصرف و فرآوري) را از مشکلات عمده باغداران بيان مي کند و ادامه مي دهد: ارزش افزوده محصولات باغي از مراحل فرآوري است و متاسفانه در جانمايي صنايع فرآوري و تبديلي محصولات باغي اين نکته مغفول مانده و به اين دليل است که باغدار براي انتقال محصول خود به صنايع تبديلي هزينه هاي سنگيني را متحمل مي شود مثلا محصول باغ هاي مرکبات خوزستان به استان هاي اصفهان و فارس ارسال مي شود و در مسير انتقال و فرآوري هم درصدي از محصول از بين مي رود که خسارت آن را در واقع باغدار متحمل مي شود.

پيشخوان خدمات دولتي
وزارت جهاد کشاورزي به عنوان متولي توسعه باغ ها و توليد محصولات باغي خدماتي را به باغداران ارائه داده و تسهيلاتي نيز در اختيار احداث کنندگان باغ قرار مي دهد.

مهندس «قدسي» مدير باغباني سازمان جهاد کشاورزي خراسان رضوي بخشي از تسهيلات ارائه شده به باغداران را توزيع نهال اصلاح شده و خدمات يارانه اي احداث سيستم هاي نوين آبياري در باغ عنوان کرده و مي افزايد: ارائه خدمات مشاوره اي مکان يابي باغ، ارائه تسهيلات بانکي و معرفي گونه ها و واريته هاي اصلاح شده تنها بخشي از خدمات جهاد کشاورزي به باغداران است.

وي افزود: بهينه سازي روش هاي آبياري، تغذيه صحيح درختان و شيوه صحيح هرس در باغات درجه۲ و جايگزيني و نوسازي باغات درجه۳ از ديگر خدمات ارائه شده به باغداران است.

اين مقام مسئول در ابتداي سال زراعي جاري پرداخت ۱۵ميليون ريال بابت اصلاح باغ و ۲۴ميليون ريال جهت جايگزيني باغ به هر هکتار را تسهيلات دولتي جهت توسعه باغداري در کشور اعلام کرده بود.

اما تا چه حد اين حمايت ها در تشويق باغداران به اصلاح و جوان سازي باغ ها موثر بوده است و تا چه حد توانسته است به مدرن کردن باغ ها کمک کند؟ سوالي است که نمي توان پاسخ روشني براي آن ارائه کرد.

قانون ضعيف اجرا شده
از سوي هيئت وزيران ضوابط اجرايي واگذاري اراضي شيب دار براي احداث باغ در خرداد۱۳۸۶ به دستگاه هاي اجرايي موضوع اين ضوابط ابلاغ شد.بر اساس اين ضوابط که از پشتوانه قانوني اصل يکصد و سي و هشتم قانون اساسي برخوردار است مقرر شد که ادارات کل منابع طبيعي در سراسر کشور براي شناسايي يک ميليون هکتار اراضي شيب دار و واگذاري آن به متقاضيان به منظور احداث باغ اقدام کنند.

«خشنود» سرپرست معاونت امور توليدات گياهي وزارت جهاد کشاورزي در اين باره به خراسان مي گويد: در چشم انداز افق سال۱۴۰۴ مقرر شده که توسعه باغ تا سقف يک ميليون هکتار و همچنين اصلاح باغ هاي قديمي تا سقف يک ميليون هکتار اجرايي شود.

خشنود ادامه داد: مطالعات مکان يابي توسعه باغ ها بر اساس مزيت نسبي توليد و شناسايي طرح هاي شاخص در ۱۰۴هزارو۵۱۰هکتار و اخذ نظر کميسيون ماده ۳۲ قانون برنامه پنج ساله براي توسعه باغ ها و تامين و انتقال آب براي توسعه باغ در اراضي شيب دار در ۸۸هزار هکتار از جمله اقدامات انجام شده با همکاري وزارت جهاد کشاورزي براي تسريع در جهت توسعه باغ ها در اراضي شيب دار کشور است.

«فتوحي» مدير کل دفتر امور ميوه هاي وزارت جهاد کشاورزي اجراي قانون واگذاري اراضي شيب دار براي احداث باغ را اين گونه روايت مي کند: وجود عرصه هاي گوناگون و مستعد براي احداث باغ و توسعه باغ در اراضي شيب دار و دشت هاي حاشيه کوير مزيت منحصر به فردي در زير بخش باغباني ايجاد کرده است.

فتوحي در مورد شناسايي عرصه هاي شيب دار افزود: کشور ايران با توجه به موقعيت کوهستاني بودن، عرصه هاي شيب دار فراواني دارد و اجراي اين طرح با استقبال استان هاي کرمانشاه، اردبيل، چهارمحال و بختياري و فارس همراه بوده است و به عنوان يک سياست اساسي در توسعه باغ و توليد محصولات مختلف دنبال مي شود.

در گزارش سازمان جنگل ها و مراتع کشور هم آمده است: بيش از يک ميليون هکتار از عرصه هاي شيب دار مستعد براي احداث باغ در کشور شناسايي شده است که در طول يک برنامه پنج ساله قابل کشت خواهد بود.

در اين گزارش تاکيد شده که در سال اول اجراي اين طرح معادل ۱۷هزار هکتار از اراضي شيب دار تبديل به باغ شده (معادل 0.017 برنامه) و در سال دوم نيز معادل ۸۰هزار هکتار (معادل 0.08 برنامه) از اراضي شيب دار به باغ تبديل شده است.

به نظر مي رسد شرايط اقليمي و جغرافيايي کشور از توان لازم براي توليد محصولات باغي برخوردار و تنها اندکي تلاش لازم است تا با اجراي قانون تبديل اراضي شيب دار به باغ و تسري توان کارشناسي و نظام مهندسي باغباني به عرصه هاي باغي ضمن نوسازي عرصه هاي باغباني به ارزش افزوده صادرات غيرنفتي محصولات باغي دست يافت.

چکيده گزارش
با وجود اينکه تنها ۳۰ درصد از عرصه هاي باغباني کشور باغ هاي با بازده اقتصادي به شمار مي روند سرانه توليد ميوه در ايران حدود ۲۰۰ کيلوگرم محاسبه شده که ۱۲۰ کيلوگرم از متوسط جهاني بيشتر است. برآيند سطح باغ هاي مدرن و ميزان توليد سرانه ميوه در کشور بيانگر پتانسيل قوي توليد محصولات باغي در کشور است و چنانچه قانون واگذاري اراضي شيب دار براي احداث باغ مثمر اجرا شود و متوليان توليد محصولات باغي در کشور تلاش کنند که سطح باغ هاي مدرن به رقم ۵۰ درصد برسد مي توان اميدوار بود که ارزش افزوده صادرات محصولات باغي به بخش مهمي از درآمد ارزي تبديل و اقتصاد ملي کشور از اين درآمد سرشار بهره مند شود.اما آيا تمهيدات مسئولان براي مدرن سازي باغ ها و جوان سازي باغ هاي فرسوده در ترغيب باغداران موثر بوده است ياخير؟