متني براي به وحشت انداختن سياستمداران

دكتر رناني در آغاز از برگزاري اين نشست جدي اظهار خرسندي كرد و گفت: از زماني كه كتاب «اقتصاد سياسي مناقشه اتمي» را به صورت اينترنتي منتشر كردم، هيچ كس نقد جدي بر كتاب نكرده بود كه امري نگران‌كننده است. حتي در جلسه مركز بررسي‌هاي استراتژيك رياست‌جمهوري احساس كردم كه دست‌اندركاران حوزه انرژي يا كتاب را نخوانده بودند يا موافق تحليل‌ها نبودند. من در نگارش اين كتاب همچون آدمي بودم كه پاي كوهي ايستاده و ناظر سقوط بهمن است و فقط مي‌خواهد داد بزند. در زمان نگارش كتاب احساس مي‌كردم همه‌چيز دارد به زيان ما تمام مي‌شود و فقط بايد بقيه را آگاه كرد. دنبال يك نوشته علمي نبودم، بلكه قصدم نگارش متني بود كه هر سياستمداري كه مي‌خواند، وحشت كند. اين وحشت به تدريج در من شكل گرفت. از سال 1384 با مساله خط لوله گاز پاكستان و حتي پيش از آن متوجه اين موضوع شدم كه ما در حال طي كردن يك مسير خطا هستيم. البته جلوي بلوغ تمدني را نمي‌شود گرفت، اما بايد به آن و پيامدهايش آگاه شد.

عصر انقلاب به پايان رسيده است

به روايت آرش ابراهيمي نظريه اساسي كتاب «اقتصاد سياسي مناقشه اتمي ايران» اين است كه غرب با يك بحران خودساخته مي‌خواهد با ناامن نشان دادن منطقه خاورميانه و بالا نگه داشتن قيمت نفت سرمايه‌گذاري در انرژي‌هاي نو را در كشورهاي خودش توجيه‌پذير كند. دكتر رناني درباره اين اثر گفت: من خوشحالم كه الگوي انرژي جهاني در حال تحول است و نفت از دسترس دولت ايران خارج مي‌شود. اما در آن زمان فكر مي‌كردم حوادثي در حال وقوع است كه ممكن است آينده ما را متاثر سازد. بنابراين دنبال وارد كردن يك ضربه فكري به سياستمداران بودم. به همين خاطر عامدانه پيش‌بيني‌هايم را افراطي آوردم، اما به دليل تكينگي كه در فناوري رخ مي‌دهد، پيش‌بيني‌هاي ما از واقعيت عقب مي‌افتد. يعني واقعيت سرعتش بيشتر از ذهن من است. به همين خاطر عصر انقلاب به پايان رسيده است. نكته ديگر اينكه من يك دانش‌آموخته اقتصادم و دانشم در ساير حوزه‌هاي علوم انساني در حد نيازم براي تحليل اقتصادي بوده است. اقتصاددانان بزرگ تاكيد دارند كه يك اقتصاددان لازم است كه تاريخ، روانشناسي و فلسفه نيز بداند. نكته سوم ديگر آنكه يك الگوي روش‌شناختي به نام ابزارگرايي وجود دارد. در اين الگو دنبال درستي يا غلطي تئوري‌ها نيستيم. تئوري‌ها مي‌خواهند به ما پيش‌بيني‌هاي خوبي ارائه دهند. من البته ابزارگرا نيستم، اما اين يكي از متدهايي است كه اقتصاددانان از آن استفاده مي‌كنند. بر اين اساس حتي اگر تئوري‌هاي من غلط باشد، اما بسياري از پيش‌بيني‌هاي آن حتي زودتر از موعد محقق شده است. من در كتاب پيش‌بيني كردم كه امريكا بين 2020 تا 2030 از وابستگي نفت آزاد مي‌شود، اين در حالي است كه امريكا اعلام كرده كه ما 2020 صادركننده نفت خواهيم بود، حتي پيش‌بيني من آن است كه اين امر زودتر رخ مي‌دهد. يعني 2018 پايان واردات نفت امريكا خواهد بود.

يك نئوكلاسيك نهادگرا هستم

دكتر رناني در توضيح رويكردش به اقتصاد، خود را يك نهادگراي نئوكلاسيك خواند و گفت: به نظر من نهادگرايي جديد قصد ابطال نئوكلاسيك ندارد، بلكه قصد تكميل آن را دارد. البته نهادگرايي هنوز الگوي بالغي نيست. بنابراين ناچاريم كه بر پايه نئوكلاسيك بايستيم و از نهادگرايي بهره ببريم. درباره آدام اسميت هم معتقدم كه هم در غرب و هم بيشتر در ايران جفا شده است. آدام اسميت برخلاف تصور يك انديشمند خشك يكجانبه‌نگر نبوده است كه همه‌چيز را در چارچوب اقتصاد ببيند. او پيش از آنكه اقتصاددان باشد، يك فيلسوف اخلاقي بوده است و پيش از انتشار «ثروت ملل» كتاب «نظريه احساسات و عواطف اخلاقي» را نگاشته است. به نظر من فرض اسميت آن است كه روابط اخلاقي وجود دارد و با اين مفروض يك اقتصاد بازاري را تبيين مي‌كند. او كتاب را براي آدمياني نوشته كه دو وجه اخلاقي و عقلاني دارند. عقلانيت به تنهايي نمي‌تواند انسان را راضي كند، ممكن است رفاه فراهم آورد، اما خرسندي را ايجاد نمي‌كند. انسان‌ها بيش از آنكه دنبال رفاه باشند، دنبال خرسندي هستند. براي خرسندي عقلانيت و اخلاق توامان لازم است، وجهي كه سرمايه اجتماعي به اقتصاد اضافه مي‌كند. همچنين اسميت قبول دارد كه دولت اگرچه به دليل اطلاعات ناقص شر لازم است، اما در قسمتي كه اطلاعات دارد، خيرخواه عمل مي‌كند. بنابراين دولت بايد در حوزه‌هاي لازم تا حدي كه اطلاعات دارد، وارد شود. اما دولت وقتي خيرخواه است كه يكپارچه باشد. وقتي يك دولت

داراي نفوذ ناهمگن و پاره پاره باشد، حتي اگر بخواهد هم نمي‌تواند خيرخواه باشد. خير زماني پديد مي‌آيد كه پاره‌هاي دولت در همكاري با هم به سمت اهداف واحدي باشند. وقتي پاره‌هاي قدرت به سمت اهداف متنافري رود، خيري در پي ندارد و هزينه‌ها و بودجه‌يي كه صرف مي‌كند، صرف ايجاد بي‌ثباتي و آنتروپي مي‌شود.

با اقتصاد زندگي مي‌كنم

دكتر رناني در پاسخ به نقدي كه چرا در آثارش راهكار عملي ارائه نمي‌كند، گفت: ساحت‌هاي انديشمندان اقتصادي متفاوت است. برخي چون نوبليست‌ها به خط‌شكني مرزهاي دانش مي‌انديشند. در ايران هم كساني كه دانشجويان دكترا را هدايت مي‌كنند، مرز دانش در ايران را جلو مي‌برند. گروه ديگري از انديشمندان قصدشان اين است كه نظريه‌ها را تبديل به ابزاري براي سياستگذاران كنند. اما گروه سوم انديشمندان آن دسته است كه دانش عمومي را در حوزه اقتصاد ارتقا مي‌دهند. من معتقدم كه درك سياستمداران از اقتصاد از عامه مردم خيلي بالاتر نيست. مثلا هنوز هم شاهديم كه در تمام دولت‌ها مفهوم اشتغال را با فرصت شغلي خلط مي‌كنند. درك عمومي ما از اقتصاد پايين است. تلاش من در سال‌هاي اخير بيشتر در ارتقاي فهم عمومي از اقتصاد بوده است، يعني كوشيده‌ام مفاهيم پيچيده اقتصاد را به عرصه عمومي بكشانم. اين باعث مي‌شود كه ما مردم ابزار نقد داشته باشند و اقتصاد را شفاف‌تر كند. من در دو عرصه اول كمتر وارد شده‌ام، اگرچه دانشجوي دكترا هدايت مي‌كنم، اما قصدم نوبليست شدن نيست، بلكه مي‌خواهم درك خودم را افزايش دهم. از اين رو ماموريت ارائه راهكار سياسي براي خودم متصور نيستم. پراكندگي در كارم را مي‌پذيرم. اينكه در زمينه اقتصاد فيزيك، سرمايه‌هاي اجتماعي، مدل‌هاي انرژي، فلسفه علم و... كار كرده‌ام، ممكن است، نقص باشد. يك عالم بايد يك رشته را دنبال كند. اما اين ورود گاهي هم لازم است. معيار من در ورود به اين رشته‌ها احساس نياز خودم بوده است. بنابراين هم از تدريس و هم در تحقيق و مطالعه قصدم رضايت شخصي بوده است. شايد رمز موفقيت در عرصه عمومي هم همين امر بوده است. من براي خودم يك ماموريت علمي، تخصصي كه در حوزه‌يي خط‌شكن باشم، تعريف نكرده‌ام. بيشتر مي‌خواهم با اقتصاد زندگي كنم. البته دغدغه جدي امروز من كه شايد ناشي از همصحبتي با جناب علي رضاقلي، نويسنده كتاب «جامعه‌شناسي نخبه‌كشي» باشد، اين است كه كتابي راجع به توسعه‌نيافتگي اقتصاد ايران بنويسم.

عبور تمدني به جاي گفت‌وگو يا نزاع تمدن‌ها: استراتژي غرب

دكتر رناني در ادامه به نقدهايي كه به كتاب «مناقشه اتمي» از حوزه علوم سياسي به او انجام شده پرداخت و گفت: تمام اطلاعات آماري كتاب مستند است. هدف اوليه كتاب تدوين يك اثر آكادميك نبود. اما اين بدان معنا نيست كه براي آمار كتاب منبع و ماخذ ندارم. من اين كتاب را داستان‌وار نوشتم. چون سياستمداران ما كه حوصله كتاب خواندن ندارند. اما متاسفانه همين هم رخ نداد. درباره گنگ و مبهم بودن مفاهيم توضيحاتي داده‌ام. مثلا مرادم از غرب امريكا و كشورهاي اروپايي است. اين كتاب در گام نخست هشدار درباره آينده انرژي است و گام بعدي‌اش هشدار به تمدن اسلامي است. غرب نه مي‌خواهد كه به نزاع تمدن‌ها برسد، نه مي‌خواهد به گفت‌وگوي تمدن‌ها برسد. بهترين راه‌حل براي غرب عبور از تمدن اسلامي و فاصله گرفتن از آن است. بهترين روش هم براي اين كار قطع وابستگي غرب به منابع نفتي دنياي اسلام است. البته من در طول نگارش كتاب هيچ مشورتي با كارشناسان روابط بين‌الملل نداشته‌ام و از اطلاعاتي هم استفاده كرده‌ام كه نظريه‌ام را تقويت مي‌كند. اين هم كه گفته مي‌شود پيش‌بيني‌هاي كتاب قاطع و بدون سند است، به انگيزه اوليه‌ام از نگارش كتاب بازمي‌گردد. البته برخي پيش‌بيني‌هاي كتاب محقق شده است.

چين و روسيه از مناقشه اتمي ايران منتفع مي‌شوند

دكتر رناني در بخش ديگر پاسخ به انتقادات گفت: من بازي انرژي را در كتاب يك بازي بازاري ديده‌ام. معتقدم كه غرب انحصارگر است و ابزارهاي تعيين قيمت را دارد. در بازاري كه طرف انحصارگر است نبايد وارد شد. البته در كتابي كه نوشته شده در مساله مناقشه اتمي ايران، جهان را داراي دو بازيگر غرب و ايران ديده‌ام، اما معتقدم كه هند و روسيه و چين نيز در اين بازي حضور دارند و معتقدم كه اين بازي كه امريكا طراحي كرده به نفع روسيه و چين هم هست، يعني آنها هم مي‌خواهند كه مناقشه ادامه پيدا كند. در كتاب گفته‌ام كه امكان ندارد كه تا زماني كه مناقشه هست، نيروگاه اتمي بوشهر را روسيه راه‌اندازي كند.

نظريه بازي‌ها به جاي تئوري توطئه

يكي از نقدهاي مهم و مكرر به كتاب دكتر رناني آن است كه با وجود ادعايش كه از نظريه بازي‌ها بهره گرفته، از نظريه توطئه استفاده مي‌كند. او خود در پاسخ به اين نقد گفت: ‌تصور من از توطئه اين است كه يكي از طرفين نقشه بكشد و بخواهد به طرف ديگر ضربه بزند. در حالي كه نظر من آن است كه يك بازي شروع شده و امريكا و غرب كوشيدند به نحوي بازي كنند كه ما را به يك استراتژي خاص بكشانند. يعني آنها مربي تيم ما را به سمتي كشاندند كه به يك شكل خاصي تيمش را هدايت كند. اين تفاوت ظريفي ميان نظر من و نظريه توطئه است. در توطئه از پيش از بازي صحنه طوري طراحي مي‌شود ‌كه به نفع يك طرف باشد، در حالي كه نظريه من مي‌گويد كه بازي از پيش شروع شده و بازيگران طوري بازي مي‌كنند كه تيم مقابل را آچمز كنند.

مناقشه اتمي به هدف حركت به سوي انرژي‌هاي پاك