وقتی به یک سگ بورزوی کشیده و اشرافی در کنار یک بوستون تریر کوچک و بازیگوش نگاه می‌کنیم، به سختی می‌توانیم باور کنیم که هر دو از یک گونه هستند. این تنوع بی‌نظیر، گوناگونی حیرت‌انگیز در شکل و اندازه، یکی از ویژگی‌های بارز بهترین دوست چهارپای انسان است. اما این داستان از چه زمانی آغاز شد؟ بسیاری از ما تصور می‌کنیم تفاوت‌ها ریشه در دوران مدرن و اصلاح‌نژادی‌های چند قرن اخیر دارد. اما داستان تنوع سگ‌ها بسیار قدیمی‌تر از این حرف‌هاست.

تنوع ظاهری تقریباً از همان ابتدا با سگ‌ها همراه بوده است. پژوهشی تازه روی جمجمه‌ی سگ‌ها و گرگ‌ها در بازه‌ی زمانی ۵۰ هزار سال گذشته، نشان می‌دهد سگ‌هایی که درست پس از پایان آخرین عصر یخبندان زندگی می‌کردند، از نظر شکل و اندازه‌ی جمجمه، تقریباً به اندازه‌ی نیمی از تنوع امروزی سگ‌ها را دارا بودند.

به‌گزارش ارزتکنیکا، آلوئن اون، زیست‌شناس و باستان‌شناس ار مرکز ملی پژوهش‌های علمی فرانسه (CNRS)، به همراه گروه همکارانش ۶۴۳ جمجمه‌ی سگ و گرگ را بررسی کردند: ۱۵۸ نمونه از سگ‌های امروزی، ۸۶ نمونه از گرگ‌های امروزی و ۳۹۱ نمونه کشف‌شده از محوطه‌های باستانی در سراسر جهان مربوط به ۵۰ هزار سال گذشته. تیم پژوهش با مقایسه‌ی محل و اندازه‌ی نشانه‌های اسکلتی، مثل برجستگی‌هایی که عضلات به آن‌ها می‌چسبند، توانست میزان تفاوت میان جمجمه‌ها را اندازه‌گیری کند و به درک بهتری از تکامل شکل سر سگ‌ها در گذر زمان برسد.

نتایج نشان داد سگ‌های دوره‌ی میان‌سنگی (مزولیتیک، زمانی پیش از رواج کشاورزی در خاورمیانه) و نوسنگی (زمانی پس از آغاز کشاورزی و پیش از گسترش ذوب مس، حدود ۱۰ هزار سال پیش از میلاد) دست‌کم از نظر اندازه و فرم جمجمه به‌طور غیرمنتظره‌ای متنوع بوده‌اند.

سگ‌ها از دیرباز به‌طور غیرمنتظره‌ای متنوع بوده‌اند

وقتی اون و همکارانش با روش‌های آماری شدت تفاوت جمجمه‌ها را محاسبه کردند، مشخص شد سگ‌های این دو دوره از نظر شکل جمجمه دو برابر متنوع‌تر از سگ‌سانان در دوران پلیستوسن بوده‌اند و در همان زمان، بیش از نیمی از تنوع امروزی را نشان می‌دادند. اون می‌گوید: «بعضی از سگ‌های باستانی فرم جمجمه‌هایی دارند که با هیچ‌یک از نژادهای زنده‌ی بررسی‌شده مطابقت ندارد. این فرم‌ها احتمالاً بازتاب سازگاری‌های منطقه‌ای یا کارکردهایی هستند که امروز دیگر وجود ندارند.»

سگ‌های مزولیتیک و نوسنگی، هنوز ویژگی‌های اغراق‌شده‌ی نژادهای امروزی، مثل پوزه‌ی بسیار کوتاه پاگ‌ها را نداشتند، اما تنوع ظاهری‌شان بسیار بیشتر از انتظارات بود. امروزه در جهان صدها نژاد سگ وجود دارد (و بسته به منبع، عدد متفاوت است) و بسیاری از این نژادها نتیجه‌ی اصلاح‌نژادی فشرده‌ی سگ‌ها در عصر ویکتوریا هستند.

اون یادآوری می‌کند: «مفهوم نژاد بسیار جدید است و در داده‌های باستان‌شناسی معنایی ندارد.» انسان‌ها از آغاز اهلی‌سازی، سگ‌ها را براساس ویژگی‌هایی مثل رفتار، اندازه یا توانایی شکار انتخاب می‌کردند و حتی در روم باستان نیز سگ‌های زینتی کوچک وجود داشت.

با‌این‌حال بسیار بعید است چوپانی در نوسنگی سگش را «نژادی متفاوت» از سگ شکارچی همسایه بداند؛ حتی اگر ظاهر آن‌ها متفاوت بوده باشد که طبق شواهد، متفاوت بوده است.

استخوان‌ها فقط بخشی از داستان را می‌گویند

اون می‌گوید: «بر اساس مدل‌های ژنتیکی، اهلی‌سازی باید در اواخر دوران پلیستوسن آغاز شده باشد.» پژوهشی در سال ۲۰۲۱ نشان داد سگ‌های اهلی بیش از ۲۳ هزار سال است که از نظر ژنتیکی از گرگ‌ها جدا هستند، اما این جدایی مدت زیادی طول کشید تا در ظاهرشان دیده شود.

اون و تیمش ۱۷ جمجمه‌ی سگ‌سان متعلق به ۱۲ هزار و ۷۰۰ تا ۵۰ هزار سال قبل در اختیار داشتند. این نمونه‌ها به اندازه‌ای شبیه گرگ‌های امروزی بودند که اون می‌گوید: «فعلاً مدرکی نداریم که نشان دهد این جمجمه‌ها متعلق به چیزی غیر از گرگ بوده‌اند یا تفاوت چشمگیری داشته‌اند.» یعنی با نگاه صرف به استخوان جمجمه، تشخیص نخستین سگ‌ها از گرگ‌های وحشی تقریباً ناممکن است.

البته ظاهر سگ زنده را نمی‌توان از روی جمجمه بازسازی کرد. برای نمونه، تحلیل‌های آماری نشان داد جمجمه‌ی یک سن‌برنارد امروزی از نظر فرم شبیه گرگ است، اما در واقعیت، سن‌برنارد با گوش‌های آویزان و لپ‌های بزرگش هیچ شباهتی به گرگ ندارد.

اون توضیح می‌دهد: «شکل جمجمه اطلاعات مهمی درباره‌ی عملکرد و تاریخ تکاملی ارائه می‌دهد، اما فقط یک بعد از ظاهر حیوان است. دو سگ با جمجمه‌های تقریباً یکسان ممکن است در زندگی واقعی کاملاً متفاوت دیده شوند. این یادآوری مهمی است که داده‌های باستان‌شناسی تنها بخشی از داستان زیستی و فرهنگی را ثبت می‌کنند.»

کمبود داده‌های استخوانی احتمالاً باعث شده بخش‌هایی از آغاز داستان اهلی‌شدن سگ‌ها از دست برود. فرآیند اهلی‌سازی معمولاً حیوانات آرام‌تر و اجتماعی‌تر را انتخاب می‌کند و این انتخاب با مجموعه‌ای از تغییرات ژنتیکی همراه است که در پستانداران مختلف تکرار می‌شود؛ چه گرگ باشد، چه روباه، چه گاو، چه خوک. الگوهایی مثل لکه‌های بدن، گوش‌های آویزان و دم‌های خمیده بخشی از این بسته‌ی ژنتیکی هستند، اما هیچ‌یک در جمجمه پیدا نمی‌شود.

چرا سگ‌ها این‌قدر متنوع‌اند؟

چند هزار سال طول کشید تا نشانه‌های اهلی‌سازی در استخوان‌های سگ دیده شود. قدیمی‌ترین جمجمه‌ی قطعاً سگی، متعلق به سگی است که حدود ۱۰ هزار و ۸۰۰ سال قبل در محوطه‌ی مزولیتیک ورتیه در شمال‌غرب روسیه زندگی می‌کرد. جالب اینکه همین سگ، قدیمی‌ترین نمونه‌ای است که براساس ژنتیک نیز به‌عنوان سگ شناسایی شده است.

جمجمه‌ی سگ‌های اهلی حدود ۱۱ هزار و ۸۰۰ سال پیش کاملاً از نظر آماری در گروهی جدا از گرگ‌ها و سگ‌سانان پلیستوسن قرار می‌گیرد. نخستین تغییر تشخیص‌پذیر، اندازه است: جمجمه‌های سگ‌های متعلق به ۸٬۷۰۰ تا ۹٬۷۰۰ سال پیش عموماً کوچک‌تر از جمجمه‌های سگ‌سانان پلیستوسن بودند.

اون می‌گوید: «سگ‌های هولوسن اولیه از نظر میانگین کوچک‌تر از گرگ‌های پلیستوسن پایانی و بسیاری از سگ‌های امروزی بودند. به‌خصوص سگ‌های میان‌سنگی و نوسنگی بسیار کوچک‌تر بودند. کاهش اندازه در مراحل آغازین اهلی‌سازی در بسیاری از گونه‌ها دیده می‌شود و توضیحاتی مثل تغییر رژیم غذایی یا انتخاب برای افراد کوچک‌تر و آرام‌تر ارائه شده است.»

تا حدود ۸٬۲۰۰ سال قبل، جمجمه‌های کوچک‌تر در شکل خود متنوع شدند و تا ۷٬۷۰۰ سال قبل، این تنوع در اندازه نیز گسترش یافت. اما دلیل این تنوع چیست؟

زندگی کنار انسان، خوردن ضایعات غذایی، فعالیت‌های فیزیکی متفاوت و در نهایت زندگی در اقلیم‌های گوناگون، همگی فشارهای انتخابی تازه‌ای ایجاد کردند. بسیاری از فشارهای انتخابی طبیعت که ظاهر گرگ‌ها را یکنواخت نگه می‌داشت، برای سگ‌ها حذف شد. در مقابل، فشارهای جدید مسیرهای تکاملی تازه‌ای ایجاد کرد و ظاهر سگ‌ها را در جهات مختلف شکل داد.

اون و همکارانش در مقاله‌ی اخیر خود نوشته‌اند: «درحالی‌که برنامه‌های اصلاح‌نژادی ویکتوریایی منشأ افراطی‌ترین فرم‌های سگ‌های امروزی هستند، سگ‌های اهلی هولوسن اولیه تنوع جمجمه‌ای به‌مراتب بیشتری نسبت به تصور پیشین داشته‌اند.»

به گزارش زومیت، این مطالعه در نشریه ساینس منتشر شده است.