زمستان، چالش جديد سد گتوند

روزنامه شرق: در حالي كه بسياري از كارشناسان خواستار احتياط در آبگيري مرحله دوم سد گتوند عليا و تاخير آن تا سال آبي آينده هستند، اما دست‌اندركاران وزارت نيرو مصرانه دهم بهمن ماه را براي آبگيري اعلام كرده‌اند. اگرچه ساخت سد گتوند عليا در 25 كيلومتري شمال شهرستان شوشتر در خوزستان، از سال 76 آغاز شد، اما ارزيابي زيست‌محيطي آن 10 سال بعد انجام گرفت. با نزديك شدن به زمان آبگيري در سال 90 نيز معلوم شد اين سد مطالعات مدون زيست‌محيطي ندارد و افت كيفيت آب كارون در مطالعات آن مورد توجه قرار نگرفته است. مهم‌ترين مشكل سدي كه كلكسيوني از ركوردها را يدك مي‌كشد (بلندترين سد خاكي كشور، بزرگ‌ترين مخزن، آخرين سد روي كارون، بيشترين حجم خاكريزي و بتن‌ريزي و...) ناديده گرفتن معادن نمك (رخنمون‌هاي نمكي سازند گچساران) درون مخزن آن است؛ معادني كه با حل شدن در آب مخزن، كابوس شوري رودخانه كارون و بروز يك فاجعه زيست‌محيطي را رقم زده است. با وجود نگراني‌ها و هشدارهاي كارشناسان، سد گتوند عليا ششم مرداد آبگيري را آغاز كرد. مجريان سد سعي كردند با يك طرح حفاظتي و ايجاد يك پوشش رسي (پتوي رسي) روي كوه‌هاي نمك، آن را از آب مخزن جدا كنند، اما عملا نمك در آب حل شد. وزارت نيرو دهم بهمن را نيز زمان آبگيري مرحله دوم اعلام كرده، اين در حالي است كه بسياري از كارشناسان معتقدند اين سد
هنوز آماده آبگيري دوم نيست و بايد تا سال آبي آينده (مهر ماه 91) دست نگه‌داشت.
آماده آبگيري
مجري طرح سد و نيروگاه گتوند عليا معتقد است: هيچ لزومي ندارد آبگيري به سال آينده موكول شود. شرايط براي آبگيري مرحله دوم آماده است. دهم بهمن مرحله دوم آبگيري و در صورت مناسب بودن بارندگي‌ها ارديبهشت ماه نيز مرحله سوم آبگيري انجام مي‌شود. در مرحله سوم، نيروگاه سد راه‌اندازي مي‌شود و هرچه زودتر به مرحله بهره‌برداري از نيروگاه برسيم به نفع كشوراست.
كريم شيباني، فشارهاي سياسي براي آبگيري هرچه سريع‌تر سد گتوند را رد مي‌كند و مي‌افزايد: تمام تصميمات بر اساس نظرات كارشناسي اتخاذ شده و تا زماني كه مجريان سد اعلام آمادگي نكنند آبگيري انجام نمي‌شود. وي مي‌گويد: در مرحله دوم، ارتفاع آب تا 25 متر بالا مي‌آيد و به تراز 165 متر مي‌رسد. متوسط خاكريزي پتوي رسي روي گنبدهاي نمكي نيز به تناسب افزايش ارتفاع آب، به 170 متر رسيده است. در حال حاضر حدود 350 ميليون مترمكعب آب پشت سد ذخيره شده، براي مرحله دوم آبگيري 450 ميليون مترمكعب و براي مرحله سوم 800 ميليون مترمكعب آب لازم و اين فصل مناسب آبگيري است. شيباني اظهار مي‌كند: مرحله نخست آبگيري به نوعي مرحله آزمايشي بود كه با اندازه‌گيري دقيق كيفيت آب و مانيتورينگ آن تجربه‌اي به دست آمد. هرچند در اين مرحله تغييراتي در كيفيت آب مخزن پيدا شد اما در نهايت كيفيت آب كارون را مشابه سال‌هاي گذشته حفظ كرديم. مرحله دوم آبگيري حساسيت بالايي دارد و با گذر از اين مرحله پيش‌بيني‌ها دقيق مي‌شود. بعيد مي‌دانيم كه در اين مرحله و با افزايش ذخيره آب اتفاق غيرمنتظره‌اي رخ دهد. در حال حاضر نگراني خاصي از عملكرد سازند و كيفيت آب نداريم.
او مي‌افزايد: هرچند در زمان بارش‌ها تغييراتي در لايه‌بندي مخزن ايجاد شده، اما اختلاط زيادي در مخزن اتفاق نيفتاده، تغييرات دما نيز در لايه‌بندي مخزن تاثيري نداشته و نگراني‌اي از بابت اين دو وجود ندارد. شيباني خاطرنشان مي‌كند: فروچاله‌ها نيز موضوع نگران‌كننده‌اي نيست تا جايي كه لازم بوده فروچاله‌ها به وسيله خاك پر شده‌اند. از آبگيري مرحله اول رفتار فروچاله‌ها بررسي شده است. البته به طور طبيعي نمي‌توانيم حوادث غيرمترقبه را پيش‌بيني كنيم.
ريزش فروچاله‌اي
فروچاله (sinkhole) فرورفتگي‌ سطح زمين است كه در اثر فروريزش لايه‌هاي سطحي ايجاد مي‌شود. فروريزش‌هاي حفره‌اي عميق يا فروچاله‌ها يكي از پديده‌هاي شگرف زمين‌شناسي بوده كه در بسياري از مناطق مختلف دنيا وجود دارند و با توجه به اثرات تخريبي، در گروه بلاياي طبيعي رده‌بندي مي‌شوند. متوسط ابعاد آنها در حدود سه متر و در برخي از موارد تا ده‌ها متر نيز مي‌رسد. يك عضو هيات علمي دانشگاه شهيد چمران اهواز نسبت به خطر فروچاله‌هاي متعدد در اطراف سد گتوند هشدار مي‌دهد. رامين كرمي مي‌گويد: هرچند مجريان سد مدعي هستند مطالعات ژئوفيزيك منطقه انجام شده، اما به نظر نمي‌آيد مطالعات علمي در اين زمينه صورت گرفته باشد. فروچاله‌هايي كه در مخزن سد گتوند وجود دارند، پيش از آبگيري مرحله نخست با خاك مدفون شده‌اند كه نحوه خاكريزي آنها هم يك مساله است. حتي با فرض اينكه پر كردن اين چاله‌ها به صورت كارشناسي صورت گرفته باشد، با توجه به جريانات زيرسطحي و انحلال صورت گرفته ناشي از آن، همچنان مستعد فروريزش هستند. وي همچنين با اشاره به طرح حفاظتي (پتوي رسي) ساخته شده روي سازند نمكي گچساران اظهار مي‌كند: اين طرح حفاظتي بر اساس مدل از پيش تعيين شده‌اي احداث شد اما مدلي كه از پتوي رسي پياده شده بود، گوياي شرايط طبيعي منطقه نيست زيرا ديواره مدل، بتني و ديواره سازند از مارن تشكيل شده است. به عبارتي احتمال لغزش در اين مدل پيش‌بيني نشده است. اين عضو گروه زمين‌شناسي دانشگاه شهيد چمران اهواز مي‌افزايد: اگر آب به پشت پتوي رسي نفوذ كند پتوي رسي پايدار نخواهد بود و انحلال لايه‌هاي نمكي علاوه بر فروريزش پديده لغزش را نيز تسريع مي‌كند. وي تصريح مي‌كند: هرچند پتوي رسي توانسته در انحلال نمك تاخير ايجاد كند، اما آب مخزن سد به دليل انحلال سازند نمكي عملا شور شده است. كرمي تاكيد مي‌كند: هرگونه ريزش يا لغزش در سازند گچساران، سبب افزايش سطح تماس آب مخزن با اين سازند شده كه نتيجه آن، انحلال بيشتر لايه‌هاي گچي و نمكي سازند و در نهايت افزايش شوري آب است.
سرما و سيلاب
علاوه بر فروچاله‌ها و پتوي رسي، كارشناسان نگراني‌هاي ديگري هم دارند. بعد از آبگيري در مخزن سدها دو نوع لايه‌بندي بر اساس شوري و دما اتفاق مي‌افتد. در لايه‌بندي دمايي لايه‌ها در دو بخش اصلي سطحي (اپي‌ليمنيون) و عمقي (هيپوليمنيون) به وجود مي‌آيند. بين اين دو لايه، لايه‌اي مياني (ترموكلاين) تشكيل مي‌شود كه به صورت يك لايه حفاظتي عمل مي‌كند و مانع مخلوط شدن لايه سطحي و عمقي مي‌شود. در زمان تغيير دما (عمدتا در فصول پاييز و بهار)، ترموكلاين با لايه سطحي هم دما و به كلي ناپديد مي‌شود. بنابراين با برهم خوردن لايه حفاظتي، لايه سطحي و عمقي با يكديگر مخلوط مي‌شوند. اين مساله از آن جهت اهميت دارد كه اين عمل باعث مي‌شود هر آنچه در عمق وجود دارد به سطح بيايد. به عبارتي نه تنها شوري آب در عمق مخزن سد به لايه‌هاي سطحي سرايت مي‌كند، بلكه رسوبات، مواد غذايي و مواد شيميايي كه در عمق وجود دارند نيز به لايه‌هاي بالايي آب مي‌آيند و به دريچه‌هاي سد (محل تخليه آب به پايين دست) مي‌رسد. اينجاست كه مشكلات كيفي آب خود را نشان مي‌دهد. يك كارشناس محيط‌زيست كه نخواست نامش فاش شود، مي‌گويد: در سد گتوند نيز بعد از آبگيري مرحله اول و انحلال معادن نمك در آب مخزن، لايه‌بندي تشكيل شد. آب با شوري بسيار زياد در عمق و آب شيرين در سطح قرار گرفت و مجريان، اين پديده را راهكار تخليه آب شيرين براي پايين دست عنوان كردند. هرچند مساله‌اي كه همه از آن مي‌ترسيدند اتفاق افتاد، عملا آب شور شد و از پتوي رسي جز تاخير در انحلال نمك‌كاري برنيامد، با اين حال مجريان سد مدعي شدند همه چيز به خوبي پيش مي‌رود و توانسته‌اند شوري آب پايين دست كارون را تا كمتر از دوهزار ميكروموس (شوري بين 400 تا 900 ميكروموس مناسب براي شرب است.) حفظ كنند. اين كارشناس معتقد است: با تغيير دما در اين فصل اما هنوز احتمال اختلاط لايه‌هاي سطحي (آب شيرين) و عمقي (آب شور) وجود دارد و خطر شوري آب كارون هنوز به قوت خود باقي است. از طرفي اختلاط دمايي به يك‌باره اتفاق نمي‌افتد و به‌تدريج حاصل مي‌شود. به طوري كه ممكن است در مرحله دوم آبگيري دو ماه اختلاط دايم در مخزن به وجود آيد.
بدون مطالعه
با اين وجود متاسفانه همانند گذشته، عمليات اين سد بدون مطالعه جامع و با تصميمات خلق‌الساعه پيش مي‌رود. اين بار نيز مطالعات كافي در مورد سرنوشت كيفيت كارون بعد از افزايش آب مخزن انجام نگرفت و الگويي از اختلاط مخزن در اين سد (كه وضعيتش متفاوت و هنوز در حال آبگيري است) ارايه نشد. در حالي كه بايد براساس نتايج مطالعات، براي آبگيري مرحله دوم تصميم‌گيري مي‌شد. به گفته اين كارشناس، سيلاب‌هاي زمستانه نيز كه مي‌تواند لايه‌بندي مخزن سد را بر هم بريزد و آب شور و شيرين را مخلوط كند، چالش ديگر اين پروژه در مرحله دوم آبگيري است. اگر حجم آب مخزن با آبگيري بيشتر شود، با وقوع سيلاب امكان كنترل شوري آب پايين دست وجود نخواهد داشت و ممكن است تا يك سال نتوان شوري آب كارون را تنظيم كرد. بنابراين ريسك آبگيري در اين فصل بالاست، هر چند ممكن است جنبه‌هاي مثبت نيز داشته باشد.
احتياط، احتياط
حالا كه به دليل 15سال صرف وقت و هزينه شدن دوهزار و 500 ميليارد تومان پول از جيب بيت‌المال و همين‌طور براي حفظ منافع ملي، قرار است سد گتوند به كار خود ادامه دهد، لااقل مجريان سد و وزارت نيرو اين همه خوشبيني را كنار بگذارند و محتاطانه و واقع‌بينانه با خطرات احتمالي مواجه شوند؛ چراكه شوري كارون، آب شرب چند ميليون نفر، صدها هزار هكتار زمين مرغوب كشاورزي و محيط‌زيست حوضه آبريز اين رودخانه را تهديد مي‌كند.