فک خزری که با نام علمی Pusa Caspica و نام انگلیسی Caspian Seal شناخته می‌شود، یکی از کوچک‌ترین گونه‌های فک است که در آب‌های شور دریای خزر و رودخانه‌های ولگا و اورال (روسیه) که به این دریا ریخته می‌شوند، زندگی می‌کند.

از آنجایی که حتی مدفوع فک خزری یک منبع تغذیه در دریا محسوب می‌شود، از اهمیت زیادی در اکوسیستم حیات جانوری برخوردار است و فک‌های دریای خزر زندگی دسته‌جمعی و مهاجرت منظمی دارند.

پیدایش فک خزری به گونه‌ای فک حلقه‌دار (Pusa hispida) بازمی‌گردد که دو میلیون سال پیش و در دوره کواترنری از قطب شمال به دریای خزر مهاجرت کردند. زمانی که صفحات یخ بین قاره‌ها آب شدند، فک‌های حلقه‌دار پراکنده شدند و جمعیت منزوی آن‌ها، فک خزری را شکل دادند.

لاشه‌های فوک خزری نشانه چیست؟

این روزها تصویر لاشه‌‌های فوک‌ خزری در سواحل به وفور دیده می‌شوند؛ تصویری که آینده کاسپین را، به‌ویژه برای ایران، به شکلی بحرانی ترسیم می‌کند. تصاویر اخیر لاشه‌های فوک خزری در سواحل دریای خزر، هشداری برای یک بحران جدید اکولوژیکی و آینده زیست‌بوم ایران است.

انگشت اتهام به سمت هر یک از پنج کشور اصلی اطراف دریای خزر که باشد، واقعیت این است که بحران زیست محیطی دریای خزر، تبعات غیرقابل جبرانی برای ایران دارد. مرگ فوک خزری در سواحل تنها نشانه‌ای از بحرانی عمیق‌تر است؛ بحرانی که هم از آینده کاسپین خبر می‌دهد و هم از جایگاهی که ایران در میان دیگر کشورهای حاشیه خزر در برابر این تهدید خواهد داشت.

محمد درویش، محقق و کنشگر محیط زیست در این باره می گوید:

«چند عامل مهم در مرگ فوک خزری نقش دارند که شرایط حیات این گونه ارزشمند را به حد هشداردهنده‌ای رسانده است. نخستین و مهم‌ترین دلیل، کاهش شدید منبع غذایی اصلی این پستاندار، یعنی ماهی کیلکا است. بدون غذای کافی، فوک‌ها توانایی زنده ماندن و تولیدمثل را از دست می‌دهند. دلیل دوم، صید بی‌رویه ماهی کیلکا و ورود یک دشمن طبیعی جدید است؛ گونه‌ای که از طریق کانالی به دریای خزر راه پیدا کرده و پیش‌تر در این زیست‌بوم حضور نداشته است. این عروس دریایی مهاجم باعث کاهش جمعیت ماهی کیلکا شده و فشار مضاعفی بر زنجیره غذایی خزر وارد کرده است.»

او افزود: «عامل سوم، ورود فاضلاب‌ها و پساب‌های انسانی و صنعتی از پنج کشور حاشیه دریای خزر است که کیفیت آب و سلامت اکوسیستم را کاهش داده و شرایط زیست گونه‌ها را سخت‌تر می‌کند. چهارم، تبخیر سطح آب و افزایش دمای دریا است که هم کمیت و هم کیفیت آب را تحت تاثیر قرار داده و زیست‌بوم فوک خزری را تهدید می‌کند. و پنجم، کاهش شدید ورودی رودخانه اصلی خزر، یعنی ولگا از سمت روسیه، فشار مضاعفی بر محیط زیست دریای خزر وارد کرده و شرایط حیات این پستاندار دریایی را بحرانی‌تر کرده است.»

وی یادآور شد: «جمع‌بندی این عوامل نشان می‌دهد که ترکیب کاهش منابع غذایی، حضور گونه‌های مهاجم، آلودگی، تغییرات دمایی و کاهش ورودی رودخانه‌ها، شرایط زیستگاه فوک خزری را به مرزهای بسیار نگران‌کننده‌ای رسانده و بقای این گونه ارزشمند را تهدید می‌کند.»

درویش در نهایت تاکید کرد: «لاشه‌های فوک خزری نشان از مرگ کاسپین دارد. این نشانه‌‎ای است که باید آن را جدی بگیریم. وقتی شیر یال‌کوتاه ارژن در دشت‌های غربی فارس از بین رفت، شروع انقراض و فروپاشی اکوسیستم زاگرس رقم خورد و ما آن را جدی نگرفتیم. از بین رفتن ببر هیرکانی یا وضعیت بحرانی یوزپلنگ آسیایی نیز نمونه‌های دیگری از بدهکاری شدید اکولوژیکی در ایران هستند. فوک خزری، نماد طبیعت دریای خزر، با مرگ خود پیام مشابهی می‌دهد: هشدار از فروپاشی و تهدید حیات کاسپین.»

او گفت: «از منظر محیط زیستی ایران، تغییرات دریای خزر می‌تواند چهره اقلیمی منطقه را برای قرن‌های بعد دگرگون کند. جنگل‌های هیرکانی که امروز گنجینه‌ای طبیعی به شمار می‌روند، در خطر از بین رفتن قرار خواهند گرفت. در حال حاضر نوار شمالی کشور به دلیل خشکی ایران مرکزی، بالاترین میزان مهاجرپذیری را دارد و با تغییرات خزر، تمام معادلات زیست‌محیطی به هم خواهد ریخت.»