شامپانزه‌ها همراه با بونوبوها نزدیک‌ترین خویشاوندان زنده ما انسان‌ها هستند. احتمالاً شنیده‌اید که گفته می‌شود مقدار دی‌ان‌ای مشابه در انسان و شامپانزه ۹۸/۸ درصد است. اما آیا این عدد درست است؟ و اصلاً دی‌ان‌ای مشابه به چه معنا است؟

واقعیت این است که عدد ۹۸/۸ درصد تفاوت‌های مهم بین ژنوم انسان خردمند (Homo sapiens) و شامپانزه (Pan troglodytes) را در نظر نمی‌گیرد. دی‌ان‌ای انسان و شامپانزه از چهار واحد اصلی یا نوکلئوتید ساخته شده است: آدنین (A)، گوانین (G)، سیتوزین (C) و تیمین (T). ژنوم هر دو گونه را می‌توان مانند رشته‌ای از این حروف تصور کرد که در مجموع به حدود سه میلیارد حرف می‌رسد.

دیوید هاوسلر، مدیر علمی مؤسسه ژنومیک دانشگاه کالیفرنیا، سانتا کروز، می‌گوید وقتی دانشمندان DNA انسان و شامپانزه را مقایسه می‌کنند، به دنبال بخش‌هایی از توالی حروف می‌گردند که در هر دو ژنوم شباهت زیادی دارند و سپس تعداد حروف یکسان را در این بخش‌ها می‌شمارند. او توضیح می‌دهد: «این کار به مقایسه‌کردن دو نسخه از یک رمان بسیار طولانی شباهت دارد که نسخه دوم فقط کمی ویرایش شده است.»

همان‌طور که لایوساینس می‌نویسد، تحقیقات اولیه نشان می‌داد ژنوم انسان و شامپانزه بیش از ۹۸ درصد تشابه دارند. کیتی پولارد، مدیر مؤسسه گلداستون در دانشگاه کالیفرنیا سانفرانسیسکو توضیح می‌دهد: «یعنی در هر بخشی از ژنوم انسان که شامپانزه هم توالی متناظر آن را دارد، به طور میانگین از هر ۱۰۰ نوکلئوتید (A، C، G یا T)، فقط یکی متفاوت است.»

این درحالی است که میزان اشتراک دی‌ان‌ای انسان‌ها با یکدیگر حدود ۹۹/۹ درصد است. اما عدد ۹۹ درصدکمی گمراه‌کننده است، زیرا فقط بخش‌هایی از DNA را بررسی می‌کند که امکان مقایسه مستقیم دارند و قسمت‌هایی از ژنوم را که مقایسه آن‌ها دشوارتر است، نادیده می‌گیرد.

توماس مارکز-بونت از مؤسسه زیست‌شناسی تکاملی در بارسلونا، می‌گوید حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از ژنوم انسان اصلاً معادل روشنی در ژنوم شامپانزه ندارد. برای مثال، برخی قطعه‌های DNA در انسان وجود دارند اما در شامپانزه یافت نمی‌شوند (و برعکس). این‌ توالی‌ها همان درج‌ها و حذف‌‌ها هستند. در روند تکامل از اجداد مشترک، بخش‌هایی از DNA ممکن است جدا شده و در جای دیگری از ژنوم دوباره متصل شده باشند.

به همین دلیل، در حالی که مطالعات قدیمی شباهت ۹۸ تا ۹۹ درصد را نشان می‌دادند، بررسی‌های جدیدتر که بخش‌های دشوارتر را هم لحاظ می‌کنند، تفاوت را به ۵ تا ۱۰ درصد می‌رسانند. مارکز-بونت می‌گوید: اگر آن بخش‌هایی را که برای فناوری فعلی بیش‌ازحد پیچیده‌اند، هم حساب کنیم، تفاوت واقعی احتمالاً بیش از ۱۰ درصد خواهد بود.»

در واقع، طبق مطالعه‌ای که سال ۲۰۲۵ منتشر شد، با مقایسه مستقیم و کامل ژنوم، ژنوم انسان و شامپانزه حدود ۱۵ درصد تفاوت دارد. جالب‌تر اینکه همین روش نشان داد بین خود شامپانزه‌ها نیز تنوع بالایی وجود دارد و تفاوت ژنومی بین خود شامپانزه‌ها می‌تواند به ۹ درصد هم برسد.

بااین‌حال، مارتین نوکام، شیمیدان دانشگاه فنی مونیخ، می‌گوید: «با وجود این اختلاف‌ها، نزدیکی ژنتیکی انسان و شامپانزه همچنان ثابت است.»

به گزارش زومیت، بیشتر تفاوت‌های ژنومی انسان و شامپانزه در بخش‌های غیرکدکننده DNA دیده می‌شود. این بخش‌ها پروتئین خاصی نمی‌سازند و حدود ۹۸ درصد ژنوم را تشکیل می‌دهند. اما همین بخش‌های غیرکدکننده نقش بزرگی دارند. دی‌ان‌ای کدکننده دستور ساخت پروتئین‌ها را می‌دهد اما دی‌ان‌ای غیرکدکننده شامل «ناحیه‌های تنظیمی» است که تعیین می‌کنند پروتئین‌ها چه زمانی، کجا و چطور ساخته شوند. این بخش‌ها مثل کلید برق به‌کار می‌آیند و روشن یا خاموش‌شدن ژن‌ها را کنترل می‌کنند.

به همین دلیل، حتی تغییر کوچک در DNA و به‌ویژه در این ناحیه‌های تنظیمی، می‌تواند اثرات بزرگی بر ویژگی‌های موجود زنده بگذارد. هاوسلر می‌گوید: «تغییر کوچکی در DNA می‌تواند پیامد بزرگی برای نحوه فعال‌شدن آن ژن داشته باشد و در نهایت باعث تغییرات خیلی بزرگ‌تر در ویژگی‌های فیزیکی مثل پُرمویی یا کم‌مویی، قد بلند یا کوتاه و غیره شود.»

پس، گرچه انسان و شامپانزه از «جعبه‌ابزار ژنتیکی» مشترک استفاده می‌کنند، تفاوت در چگونگی استفاده از این ابزارها بسیار مهم است. پولارد توضیح می‌دهد: «انسان و شامپانزه اساساً از پروتئین‌های یکسانی ساخته شده‌اند، اما همین پروتئین‌ها به روش‌های کمی متفاوت استفاده می‌شوند و نتیجه‌اش پیدایش یک انسان یا یک شامپانزه است.»