در خیابان‌های پایتخت ایران، تهران، زنان جوان بیش از پیش قوانین حجاب اجباری را نادیده می‌گیرند و با انتشار ویدئوهایی در شبکه‌های اجتماعی، خود را در حال قدم زدن بدون روسری نشان می‌دهند. این نافرمانی بیش از سه سال پس از مرگ مهسا امینی رخ می‌دهد. گسترش مبارزه مدنی زنان ایرانی برای مقابله با حجاب باعث شده تا توجهات رسانه‌های جهانی به این مسئله بیش از پیش جلب شود و روزنامه‌ها، خبرگزاری‌ها و نشریات معتبر بین‌المللی در گزارش‌های خود به جامعه در حال تغییر ایران می‌پردازند.

روزنامه گاردین در گزارشی با جمعی از این زنان گفتگو کرده و از آنها درباره وضعیت حجاب اجباری در ایران پرسیده است. این روزنامه بریتانیایی در گزارش خود می‌نویسد: مهسا امینی به دلیل آنچه «نقض مقررات پوشش» عنوان شد، توسط «گشت ارشاد» بازداشت شده بود. مرگ او بزرگ‌ترین موج ناآرامی‌های مردمی سال‌های اخیر در ایران را رقم زد و در پی آن، سرکوب گسترده نیروهای امنیتی آغاز شد؛ سرکوبی که به کشته شدن صدها معترض و زخمی شدن هزاران نفر انجامید.

بر اساس قانون «حجاب و عفاف» ایران که در سال ۲۰۲۴ به اجرا درآمد، زنانی که به «ترویج برهنگی، بی‌عفتی، کشف حجاب یا پوشش نامناسب» متهم شوند، با مجازات‌های سنگینی روبه‌رو هستند؛ از جمله جریمه‌هایی تا سقف ۱۲ هزار و ۵۰۰ پوند، شلاق و احکام زندان از پنج تا ۱۵ سال برای تکرارکنندگان.

مقام‌های حکومتی همچنین شهروندان را تشویق کرده‌اند تا از طریق یک سامانه گزارش‌دهی مورد حمایت دولت، به عنوان «ناظر حجاب» عمل کنند و موارد تخلف ادعایی زنان را گزارش دهند.

افکار عمومی تغییر یافته

با این حال، زنانی که با روزنامه گاردین گفت‌وگو کرده‌اند می‌گویند افکار عمومی تغییر کرده و با وجود افزایش بازداشت‌ها و مجازات‌ها، زنان بیشتری آماده‌اند قوانین پوشش را نادیده بگیرند.

در این گزارش البته گاردین اسامی افراد را تغییر داده و نام واقعی آنها استفاده نشده است.

هدا، روزنامه‌نگاری ساکن تهران، می‌گوید: «ما هیچ‌وقت به اجازه خامنه‌ای نیاز نداشتیم و الان هم نداریم. صحنه‌هایی که می‌بینید به این دلیل است که اصلا برایمان مهم نیست او چه می‌گوید.» او اضافه می‌کند: «ما با بحران کم‌آبی روبه‌رو هستیم، اعتراض‌های کارگری رو به افزایش است و جنگ با اسرائيل دولت را تضعیف کرده. حجاب یک حواس‌پرتی ساده است تا با این همه مشکل جدی کنار بیایند.» هدا با این حال می‌پذیرد که بازداشت زنان بیشتر خواهد شد، اما می‌گوید حکومت از بازداشت‌های گسترده پرهیز می‌کند، چون «دفعه قبل که این کار را کردند، در برابر جهان مضحکه شدند».

حکومت از زنان می‌ترسد

در تهران، گلنار، هنرمند تجسمی، معتقد است نسل جوان به هنجارهای گذشته بازنخواهد گشت. او به‌تازگی ویدئویی از تذکر یک مامور پلیس به نوجوانانی که موسیقی پخش می‌کردند ضبط کرده؛ نوجوانان به او توجهی نکردند. به گفته گلنار، حکومت که از جنگ و تحریم‌ها تضعیف شده، «به تصویرسازی مثبت نیاز دارد» و نمی‌تواند خطر وایرال شدن تصاویر بازداشت زنان به خاطر حجاب را بپذیرد.

او می‌گوید: «آیا ته ذهنم این هست که هر لحظه ممکن است مرا به زور داخل ون بکشند؟ بله، دروغ نمی‌گویم. اما برنامه این است که جمعی مرزها را جلو ببریم تا نتوانند چند نفرمان را جداگانه بشکنند.»

در نقطه‌ای دیگر از تهران، شقایق، ۲۲ ساله، مرزها را از طریق یک باشگاه موتورسواری ویژه زنان جابه‌جا می‌کند. در ایران، زنان نمی‌توانند گواهینامه موتور بگیرند، اما گروه او هر هفته موتورسواری می‌کند. او می‌گوید: «خیلی سهل‌گیر شده‌اند و دیگر جلویمان را نمی‌گیرند.» شقایق می‌گوید حالا دیگر خارج از موتور هم روسری نمی‌پوشد: «اگر الان حجاب بگذارم، حس می‌کنم همه فداکاری‌هایی را که خیلی از ایرانی‌ها کرده‌اند، نادیده گرفته‌ام. بازگشتی در کار نیست.»

زنان امیدبخش

هرچند بیشتر ویدئوهای وایرال از تهران می‌آید، زنان در استان‌های دیگر هم از تغییر نگرش‌ها خبر می‌دهند. لیلا، صاحب یک کسب‌وکار در شهر شیراز، در مرکز ایران، می‌گوید هرگز شهر را تا این حد پرانرژی ندیده است: «صادقانه بگویم، دیدنش خیلی امیدبخش است. این که زنان بیشتری خودشان انتخاب می‌کنند چه بپوشند، دقیقا همان چیزی است که آنها را شجاع‌تر می‌کند. این تصاویر، سند شجاعت ماست، نه آن اصلاحاتی که بعضی حامیان حکومت از آن حرف می‌زنند.»

زرین، دانشجوی دیگری اهل کردستان است که با گاردین صحبت کرده و می‌گوید حضور «گشت ارشاد» کم‌رنگ است، اما فشارهای کلی همچنان ادامه دارد: «در کردستان ما به خاطر هویت کردی‌مان هدف قرار می‌گیریم و حجاب تنها مسئله نیست. می‌ترسم وقتی اجرای حجاب را در تهران تشدید کنند، از آن بهانه‌ای بسازند برای بازداشت گسترده زن‌ها و مردهای ما، صرفا به خاطر هویتمان، و مثل قبل و بعد از مرگ مهسا امینی، اتهام‌های امنیتی و جاسوسی بسازند.»

اسکایلر تامپسون، معاون سازمان «فعالان حقوق بشر در ایران»، می‌گوید حکومت توان اجرای یکدست قانون حجاب را ندارد و شاید هم در شرایط فشار داخلی و بین‌المللی، تمایلی به رویارویی مستقیم با زنان نشان نمی‌دهد. او می‌افزاید: «فضای سیاسی، امنیتی و اقتصادی بسیار شکننده است و حتی یک تحریک کوچک می‌تواند ناآرامی‌های تازه‌ای را شعله‌ور کند.»