خراسان شمالي با داشتن بيش از 410 هزار هكتار جنگل ارس، يکي از ذخيره گاه‌هاي اين ميراث طبيعي کشور محسوب مي‌شود؛ سرمايه‌اي که با وجود اقدامات انجام شده حفاظتي نيازمند حمايت بيشتر است. به گزارش مهر، خراسان شمالي دو ميليون و 33 هزار و 36 هکتار عرصه منابع طبيعي دارد که از اين وسعت يک ميليون و 400 هزار هکتار مرتع، بيش از 183 هزار هکتار بيابان و 434 هزار و 550 هکتار جنگل هم است.
جنگل‌هاي خراسان شمالي در دو ناحيه رويشي ايران و توراني و هيركاني قرار دارند و گونه اصلي اين جنگلها هم درخت ارس با نام علمي Junipyrus spp و نام‌هاي محلي آرچه و مرخ است.
ارس كه يكي از چهار سوزني برگ بومي كشور و از خانواده سرو محسوب مي‌شود در منطقه خراسان قدمتي به اندازه تاريخ دارد، مصداق آن كه برخي از پايه‌هاي كهنسال اين گونه نظير درخت ارس واقع در سراني شيروان يكي از كهنسال ترين درخت‌هاي ثبت شده در كشور بوده و قدمتي تاريخي دارد.
پدران نيك آيين و نيك سرشت ما ايرانيان سرو را نماد جاودانگي و حيات پس از مرگ مي‌دانستند به همين دليل نيز مي‌شود ارس را ميراث طبيعي کهن ايران زمين دانست، ميراثي كه اكنون در خراسان شمالي به درخت مراد طبيعت و نماد عرصه‌هاي زيست گياهي اين استان تبديل شده است. اما با اين وجود برخي شاخص‌هاي اين گونه از جمله مقاومت و راست قامتي آن سبب شده بود تا در سال‌هاي دور قطع اين درخت به منظور استفاده به عنوان تيرهاي چوبي سقف و يا استفاده هيزمي به فراواني انجام شود، مسئله اي كه سبب كاهش شديد تعداد اين گونه‌ها در استان شد. اما تاسف بارتر اين است كه اكنون نيز با وجود رفع نسبي اين نيازهاي گذشته با استفاده از تيرآهن و سوخت‌هاي نفت و گاز، هنوز هم جور تبر مريدان بي مروت اين درخت مراد، همچنان ادامه دارد تبري كه در حال حاضر ديگر شكل و شمايل سابق و سنتي خود را ندارد. در واقع اكنون ورود دام به جنگل‌هاي ارس خراسان شمالي بزرگترين تهديد اين ذخيره‌هاي ژنتيكي محسوب مي‌شود چرا كه با ورود دام و از بين رفتن تاچ پوشش نهال‌هاي جوان عملا امكان رشد و افزايش طبيعي اين گونه‌ها در عرصه از بين رفته است، معضلي كه در حال حاضر منابع طبيعي خراسان شمالي تنها چاره آن را قرق مناطق و عرصه‌هاي اين درخت يافته است. حميد عتباتي، كارشناس ارشد جنگلداري در مورد گونه ارس در خراسان شمالي در گفت‌وگو با مهر، مي‌گويد: اين درخت يكي از چهار سوزني برگ بومي ايران كه شامل زربين، سرو خمره‌اي، سرخدار و ارس هستند، محسوب مي‌شود و معمولا در نواحي كوهستاني بر روي سازند‌هاي آهكي رشد مي‌كند. به گفته عتباتي ارس به لحاظ اكولوژيكي داراي سازگاري بالايي بوده، آشيان اكولوژيك وسيعي را به خود اختصاص مي‌دهد و معمولا در استان از ارتفاع 800 متر تا دو هزار و 500 متري رويش مي‌كند.
وي با بيان اين كه اين گونه در كشور در عرصه‌هايي به وسعت حدود دو ميليون هكتار وجود دارد، اظهار مي‌كند: ارس در دامنه جنوبي رشته کوههاي زاگرس و البرز از آذربايجان تا خراسان و به ويژه در شرق کشور و در ارتفاعات به صورت عمومي يافت مي‌شود.
عتباتي مي‌گويد: برگ‌هاي اين درخت به اشكال سوزني، فلسي خاردار و فلسي بي خار بوده و چوب آن سلولوزي متراكم است، به گفته وي ميوه اين درخت شفت و داراي سيستم ريشه سطحي و عميق است.
اين كارشناس ارشد جنگلداري با اشاره به اين كه ارس داراي خاصيت آللوپاتي بوده و معمولا به صورت خالص تيپ رويشي تشكيل مي‌دهد، عنوان مي‌كند: اين درخت داراي رشد بسيار كندي بوده و جزء گونه‌هاي دير زيست محسوب مي‌شود كه داراي توان اكولوژيك بالايي براي سازگاري با شرايط محيطي است.
به گفته وي در بعضي از مناطق خراسان شمالي پايه‌هاي كهنسال گونه ارس يافت مي‌شود كه به عنوان مثال درخت كهنسال ارس سراني واقع در شهرستان شيروان يكي از درختان كهنسال و ثبت شده در ايران محسوب مي‌شود كه داراي پيشينه تاريخي است.
عتباتي مي‌افزايد: بذر اين گونه داراي ركود و خواب فيزيولوژيكي بوده و در صورت مهيا شدن شرايط محيطي مناسب جوانه مي‌زند لذا تكثير آن مشكل بوده و مي‌بايست با تيمارهاي گوشت گيري، خالص گيري، رزين زدايي با آهك، تيمار اسيد جيبرليك و اسيد سولفوريك نسبت به شكستن خواب فيزيولوژيك آن جهت تكثير مصنوعي اقدام كرد. وي عنوان مي‌كند: تنه، ميوه و برگ‌هاي اين درخت داراي خواص دارويي و صنعتي بوده به طوري كه از تقطير چوب آن اسانس معطري به دست مي‌آيد كه در عطر سازي و حشره كش‌ها قابل استفاده است. عتباتي اضافه مي‌كند: از برگ و ميوه اين درخت مقادير زيادي آلكالوئيد استخراج مي‌شود كه داراي مصارف صنعتي و دارويي است.
عتباتي تصريح مي‌كند: با اين وجود با توجه به دير زيست بودن گونه ارس و ارزش ژنتيكي بسيار بالاي آن، اين گونه جزء ذخاير ژنتيكي كشور محسوب مي‌شود و قطع آن بر اساس ماده يك قانون حفاظت و حمايت از ذخاير ژنتيكي و جنگلي كشور ممنوع است.
مديركل منابع طبيعي و آبخيزداري خراسان شمالي در مورد اقدامات انجام گرفته براي حفظ و حمايت از گونه ارس در استان در گفت‌وگو با مهر، مي‌گويد: خراسان شمالي داراي سطحي بالغ بر 410 هزار هكتار جنگل و اراضي جنگلي با گونه با ارزش ارس است كه تاكنون جهت حمايت از اين گونه با ارزش سطحي بالغ بر 50 هزار هكتار قرق مطلق شده است. موسي صابري مي‌افزايد: اين اقدام باعث افزايش كميت و كفيت اين جنگلها شده به طوري كه در بعضي از مناطق، قرق عرصه و خروج دام از آن باعث افزايش تاج پوشش و زادآوري اين گونه با ارزش شده است. به گفته وي حذف عوامل استرس زا از عرصه و ايجاد شرايط محيطي مناسب باعث افزايش سير روند توالي پيش رونده شده به گونه‌اي كه اكنون مناطق قرق شده در مرحله گذر توالي هستند. مديركل منابع طبيعي و آبخيزداري خراسان شمالي در ادامه يكي ديگر از اقدامات انجام شده براي حفظ و گسترش جنگل‌هاي ارس در استان را توليد نهال ارس ذكر و اظهار مي‌كند: نهالستان اين اداره كل با اجراي دقيق مراحل تيمار بذر ارس و شكستن دوره خواب و ركود بذر اين گونه با ارزش موفق به توليد نهال اين گونه باارزش شده و تاكنون هم بالغ بر 15 هزار اصله از نهال اين گونه را به صورت غني سازي و يا توسعه جنگل در عرصه، جهت افزايش روند توسعه جنگل به همراه گونه‌هاي بومي ديگر كشت كرده است. به گفته موسي صابري نتايج حاصل از سازگاري بسيار بالاي نهال اين گونه با شرايط محيطي حاكم بر استان حكايت دارد. به نظر مي‌رسد قرق و حذف عوامل تخريب از سطح عرصه‌هاي ارس خراسان شمالي مي‌تواند راهكار مناسب و اقتصادي براي حفظ و توسعه اين جنگلها محسوب شود. همچنين اجراي پروژه‌هاي اصلاحي و احيائي نيز مي‌تواند در جهت غني سازي و توسعه جنگل‌هاي ارس استان بسيار موثر واقع شود اما اجراي اين طرح‌ها هزينه بر بوده و علاوه بر اين دخالت عوامل محيطي و اقليمي در زنده ماني و همچنين رشد كند گونه‌هاي كشت شده، بعضا اين پروژها را تحت تاثير قرار مي‌دهد. اما با اين وجود قرق عرصه‌هاي زيست ارس خراسان شمالي باعث رشد و زاد آوري طبيعي گونه‌هاي جنگلي بدون دخالت عواملي جانبي مي‌شود؛ اگر چه حل مشكلات اجتماعي و اقتصادي بهره برداران مي‌تواند در موفقيت اين پروژه نقش چشمگيري داشته باشد.
2004- 2024 IranPressNews.com -