دور نيست روزگاري که فصل پاييز با بوي پرتقال مي آمد و اگر کسي پرتقالي را پوست مي کند عطرش همه جا را فرا مي گرفت و باز دور نيست ايامي که پرتقال و نارنگي به مزه شيرين و ملس شناخته مي شدند و انواع ترش آن براي مربا يا افرادي با ذائقه هاي خاص کاربرد داشت.

اين روزها اما اغلب پرتقال ها و نارنگي هايي را که پوست مي کني، احتمال ترش يا بي مزه بودن آن بيشتر از شيرين بودنش است هر چند رنگ اين مرکبات ظاهرا شبيه مرکبات قديمي و حتي گاهي بهتر است، اما نه از آن عطر و طعم قديمي خبري است و نه از آن شيريني و حلاوت ميوه. مي دانم که بارها از خود پرسيده اي چرا؟

در سال هاي اخير که مسائل کشاورزي بغرنج شده و کمبود آب و سرمايه، کشاورزان را به تنگ آورده است، همين که محصولي به ظاهر به بار بنشيند دست به کار مي شوند و آن را از درخت مي چينند تا سريع تر روانه بازار کنند و تبديل به وجه نقد شود تا هم کشاورز بتواند از پس گرفتاري هاي مالي خويش برآيد و درختان را براي سال زراعي بعد آماده کند و هم دلالان محترم سود بيشتري به جيب بزنند.

امسال نيز بسياري از کشاورزان مازني به محض برداشت محصول باغ خود فارغ از اين که فصل برداشت آن فرا رسيده يا نه، به ناچار و به علت ضرورت هاي ايجاد شده، آن ها را از درختان چيدند و در فرآيند «سبززدايي» قرار دادندکه شامل زدودن رنگ سبز از مرکبات با استفاده از دماي بالا و گاز اتيلن است. البته استفاده از اتيلن براي سبززدايي از محصولاتي است که تقريبا رسيده اند اما به هر دليلي رنگ محصول هنوز سبز است، ولي در جريان سبز زدايي از محصولاتي که فصل برداشت شان فرا نرسيده هر چند عمل موردنظر انجام مي شود اما محصول نهايي ميوه اي است که نه طعم و بوي واقعي مرکبات را دارد و نه مزه شيرين و حلاوت يک پرتقال و نارنگي ايراني را.

خلاصه آن که باز هم موضوع نگراني از عرضه زياد و کاهش قيمت شديد محصول و صد البته سود بيشتر برخي دلالان است. ولي واقعاً اين روزها در باغ هاي مرکبات شمال کشور چه مي گذرد که دودش به چشم باغ داران مي رود ولي شهروندان کاهش قيمت آن چناني را شاهد نيستند؟

در باغ هاي مرکبات
براي من و تو منظره اي زيبا و به ياد ماندني است ولي براي باغ دار مازني بسيار غم انگيز است و نا اميد کننده. پرتقال هاي نارنجي و زيبا بر سبزي درختان باغ مي درخشند و شاخه هاي سنگين تا زمين خم شده اند. مدتي قبل بايد از درخت جدا و راهي بازار مي شدند ولي ظاهراً قيمت ها آن قدر پايين آمده که براي باغ دار حتي نمي صرفد که کارگر بگيرد و پرتقال ها را بچيند. هرچند دير يا زود به واسطه نجات درختان از اين بار سنگين ناگزير به اين کار است، آن هم به قيمت هر کارگر روزي 36 هزار تومان!

نزديک تر که مي روي تازه متوجه عمق فاجعه مي شوي. پرتقال هاي درشت تامسون اين جا و آن جا زير درختان ريخته و در حال پوسيدن است يا آن که خوراک دام ها مي شود، پرتقالي که در ميدان بار بين 1200 تا 1400 تومان قيمت دارد و در سبد ميوه ما با قيمتي بالاي 2000 تومان جاي مي گيرد!

"جواد دادويي"که خود و خانواده اش نسل اندر نسل در روستاي"دريکنده" در نزديکي آمل به اين کار اشتغال داشته اند و باغ هاي مرکباتش از بهترين درختان اصلاح نژادي تشکيل شده، اکنون نا اميد و مستأصل به تغيير کاربري باغش مي انديشد. از او درباره قيمت فعلي محصولاتش مي پرسم، نرخي که دلالان با او وارد معامله مي شوند. مي گويد: هم اکنون دلال ها مي خواهند هر کيلو پرتقال توسرخ را به قيمت 460 و تامسون مرغوب را به قيمت 600 تومان بخرند ولي اين قيمت ها براي ما نمي صرفد. حتي هزينه توليدش هم بيش از اين است.

وي به افزايش گاه 10 برابري قيمت کود و سم و ديگر نهاده هاي کشاورزي طي سال هاي اخير اشاره مي کند و مي گويد: با اين اوضاع شايد به زودي ما هم مثل خيلي هاي ديگر باغ هايمان را تغيير کاربري دهيم.

"دادويي"نهالستاني هم دارد که مملو است از انواع بهترين نهال هاي مرکبات، ولي مي گويد چند سالي است که کسي نهال مرکبات نمي خرد چون ديگر باغ داري به صرفه نيست.

هنوز يادمان نرفته با بالا رفتن قيمت نفت و دلار، برخي اقدام به واردات انواع و اقسام مرکبات کردند و اين يعني روي دست ماندن مرکبات باغ داران. "خيبري" يکي از باغ داران حومه ساري در اين باره مي گويد: وقتي مردم با انواع مرکبات با کيفيت بهتر و قيمت ارزان تر در بازار مواجه مي شوند ديگر به سراغ محصولات وطني نمي روند و اين موضوع باعث شده تا انواع پرتقال و نارنگي شمال و جنوب کشور بدون مشتري بماند و تبديل به غذاي حيوانات و کود گياهي شود.

وي اضافه مي کند: امسال توليد مرکبات نسبت به سال قبل بيشتر بوده و مرکبات امسال به صورت يکدست، يکنواخت و با عطر و بوي بهتري توليد شده است. علاوه بر اين امسال مرکبات آفات کمتري داشته و از سموم شيميايي کمتري نيز استفاده شده است.

اين باغ دار مي گويد: متاسفانه قيمت خريد اين محصول در روزهاي اوليه توليد بسيار بالا بود، ولي در زمان رسيدن کامل مرکبات و برداشت به موقع اين محصول قيمت به صورت سرسام آوري کاهش يافته و باغ دار را در سردرگمي قرار داده است.

"چاووشي" يکي ديگر از باغ داران مي گويد: سال قبل وقتي ديدم پرتقال هاي باغم روي درخت مانده است به خاطر جبران قسمتي از ضررهايم محصولي را که هر کيلو 500 تومان برايم هزينه در بر داشت، به نصف قيمت به کارخانه فرآوري فروختم.

وي با ابراز نارضايتي شديد از وضعيت موجود مي گويد: متاسفانه به دليل کاهش تقاضا براي خريد مرکبات، اين محصول با قيمت پايين تري خريداري مي شود ومحصولات ما در حال خراب شدن است اما بازار فروشي براي آن وجود ندارد.

چاووشي خواستار حمايت دولت از بخش کشاورزي مي شود و مي گويد: با توجه به افزايش هزينه هاي توليد،گراني قيمت نهاده ها و خريد محصولات با قيمت کم توسط واسطه ها و دلالان مسئولان بايد بيشتر به ما و مشکلاتمان توجه کنند. دولت بايد براي جلوگيري از حضور دلالان و واسطه ها در اين بخش و براي خريد انواع محصولات کشاورزي برنامه منسجمي داشته باشد.

و حرف هاي واسطه ها
جالب آن که در اين آشفته بازار، دلالان نيز از ضرر و زيان مي گويند و شرايط سخت کاري را گوشزد مي کنند."سيد صالح احمدزاده"يکي از ميدان باري هاي با سابقه و خريدار عمده مرکبات مازندران در اين باره مي گويد: هم اکنون مرکبات را با قيمت 700 تومان از باغ دار خريداري و به قيمت يک هزار و 200 تومان در بازار عرضه مي کنيم که براي حمل و نقل و عرضه آن شايد روزانه تا 10 ميليون تومان هم متضرر شويم.

وي نيز مثل باغ داران خواستار حمايت دولت از واسطه ها مي شود و مي گويد: دولت بايد از واسطه ها حمايت کند همچنان که در برخي کشورها از جمله ترکيه دولت يارانه اي را به اين بخش اختصاص مي دهد در حالي که در کشور ما اين موضوع مغفول مانده است .

ولي با اختلاف قيمت فاحش بين خريد تا عرضه مرکبات چگونه است که باز هم دلالان ضرر مي کنند و خواهان حمايت دولت هستند؟ احمدزاده مي گويد: ما دلال نيستيم. هزينه هاي بسياري مي کنيم و تمام سرمايه خود را در اين راستا به کار مي گيريم که تنها ضرر و زيان براي ما به همراه دارد. باغ دار بابت فروش محصول خود به واسطه ها، پول خود را دريافت مي کند و خسارات احتمالي از جمله برف،تگرگ،پوسيدگي و ريزش محصول بر عهده واسطه هاست.

"هاشم سياهکلي"ديگر واسطه مرکبات در مازندران هم مي گويد: ما محصول مرکبات روي درخت را از باغ دار خريداري و آن را نگهداري مي کنيم و ايام پاياني سال تا شب عيد وارد بازار مصرف مي کنيم. بنابراين فقط ريسک و ضرر آن براي ماست و سود اصلي به جيب خرده فروشان مي رود.

اين واسطه با بيان اين که مشکل اصلي نبود تناسب ميان عرضه و تقاضاست، مي افزايد: متاسفانه باغ داران ما با روش هاي نگهداري مرکبات آشنايي ندارند و همچنين فاقد امکانات از جمله انبارند. ما با پذيرش خطر نابودي محصول و ريسک هاي ديگر در واقع به باغ دار و مردم کشور کمک مي کنيم.

از باغباني تا سرايداري
در اين بين برخي کارشناسان بر اين باورند که سرانجام سوءمديريت مسئولان، به سرايدار شدن کشاورزان و باغ داران انجاميده است.

"محسن سيا کلاهي" محقق و کارشناس باغباني، در توضيح شرايط نامطلوب فعلي مي گويد: با نزديک شدن به فصل برداشت محصول، واسطه ها که مي دانند باغ داران به پول نياز دارند، محصولاتي را که هنوز به طور کامل نرسيده، پيش خريد مي کنند. در حالي که اگر محصول مرکبات، حتي بيش از نياز کشور توليد شود، مسئولان خيلي راحت مي توانند با برنامه ريزي آن را صادر و درآمد غيرنفتي و ارزآوري بيشتري نصيب کشور کنند.

وي متذکر مي شود: در حالي که هم اکنون يکي از دغدغه هاي کشاورزان و باغ داران عرضه محصولاتشان به بازارهاست، اين محصولات باوجود پرداخت هزينه گزاف کارگر و هزينه هاي سوخت سرانجام بايد به دست دلالان برسد و اين مشکلي است که هم اکنون گريبان باغ داران توليدکننده مرکبات در استان هاي زنجان، خراسان، خوزستان، فارس و مازندران را گرفته است. اين کارشناس باغ داري و کشاورزي توضيح مي دهد: هم اکنون شرايط براي باغ داران به گونه اي است که چيدن ميوه ها از درخت نيز صرفه اقتصادي ندارد چرا که هزينه پرداخت دستمزد بالاي کارگر بيشتر از قيمت تمام شده محصول مي شود، اما با اين همه مازندران همچنان رتبه اول توليد مرکبات کشور را دارد و اين به معناي بي برنامگي در توليد است.

«سياکلاهي» مي افزايد: در اين شرايط باغ داراني که به هر صورت دست به توليد محصول زده اند، در نتيجه کشت مازاد، فقدان الگوي کشت، نبود ظرفيت هاي نگهداري و انبارداري، کمبود يا ناکارايي صنايع تبديلي و تکميلي متضرر شده و به دليل نداشتن انبار و سردخانه و ناآگاهي از مسائل بازاريابي مجبورند، محصولات خود را هر چه سريع تر و زير قيمت تمام شده بفروشند.

وي تصريح مي کند: هم اکنون ميوه در کلان شهرهايي مثل تهران و کرج که به مازندران نزديک ترند از آغاز فصل برداشت محصول از کيلويي 2500 تومان به فروش رسيده است، اما ميوه اي که از باغ دار خريداري مي شود در بهترين حالت ممکن هر کيلو 500 تا 700 تومان است و اين يعني تمام زحمات کشاورز به جيب دلالان و واسطه گران مي رود.

وي تاکيد مي کند: چنين شرايطي سبب بي رونقي باغ داري مرکبات در استان هاي مختلف کشور شده است و اکنون شاهد سبز شدن ويلا به جاي محصولات باغي و کشاورزي هستيم. باغ دار اگر وضعيت مالي خوبي داشته باشد خود اقدام به ساخت ويلا مي کند، در غير اين صورت زمين کشاورزي خود را با تغيير کاربري به ثروتمندان مي فروشد و خودش نيز سرايدار ويلا مي شود.

فاصله کم باغ تا بازار
در اين شرايط بايد پرسيد آيا مسئولان در جريان آن چه بر باغ داران مي گذرد هستند؟ يکي از مسئولان مستقيم اين معضل، رئيس سازمان جهاد کشاورزي مازندران است. بايد ديد وي چه مي گويد.

"رضا عظيمي" با اشاره به نبود تناسب قيمت از باغ ها تا بازار مي گويد: با توجه به اين که فاصله کمي از باغ ها تا بازار وجود دارد متاسفانه قيمت محصولات کشاورزي از روند رو به رشدي برخوردار است که سبب متضرر شدن باغ دار مي شود. اين در حالي است که حداکثر هزينه و سود واسطه ها تا خرده فروشي و عمده فروشي بايد 50 درصد افزوده شود که متاسفانه اين گونه نيست.

وي خاطرنشان مي کند: حاشيه سود بازار در کشور ما بسيار زياد است و اين مشکل در بخش کشاورزي بيشتر مشاهده مي شود.

رئيس سازمان جهاد کشاورزي مازندران به ايسنا مي گويد: نگاه صرف به توليد موفقيتي حاصل نخواهد کرد و بايد هم زمان که به توليد فکر مي کنيم به فروش و بازار نيز توجه شود.

عظيمي با بيان اين که سال گذشته قانون طرح انتزاع وظيفه مندي جهاد کشاورزي تصويب شده اما تاکنون به دستگاه هاي اجرايي ابلاغ نشده است مي گويد: در صورت تحقق اين قانون کشاورزان از شرايط بهتري برخوردار خواهند شد. با توجه به اين که جهاد کشاورزي اطلاعات کافي در زمينه توليد محصولات کشاورزي دارد اگر مديريت بازار به اين سازمان محول شود شاهد شرايط بهتر بخش کشاورزي نسبت به گذشته خواهيم بود.

جالب آن که بيست و هفتم آذر ماه گذشته رئيس سازمان جهاد کشاورزي مازندران از باغ داران خواست" عجله و نگراني درخصوص فروش محصولات باغي خود نداشته باشند چرا که اين امر سبب افزايش عرضه در بازار مي شود."

اين در حالي است که"محمدرضا شعباني" مدير عامل اتحاديه باغ داران مازندران معتقد است: بازار براي ورود محصولات توليدکنندگان مهيا نيست و اين امر شايد به دليل اين باشد که باغ داران تمايل ندارند محصول خود را به طور مستقيم وارد بازار کنند و يا اين که باغ داران بازاريان خوبي نيستند و بايد حلقه واسطي بين توليدکنندگان،مصرف کنندگان و توزيع کنندگان وجود داشته باشد.

وي با بيان اين که نمي توان واسطه ها را حذف کرد مي گويد: در مواردي برخي توليدکنندگان قادر به جمع آوري محصول نيستند که بايد اين وضعيت سامان دهي و سيستمي براي انجام صحيح نظارت ها تعريف شود. از طرف ديگر تمام محصولات باغي قابليت عرضه به بازار را ندارد و در بازار کنوني بايد ميوه با کيفيت بالاتري عرضه شود.

وي با تأکيد بر اينکه بايد برنامه اي براي تجهيز ميادين ميوه و تره بار براي ورود توليدکنندگان به بازار تنظيم شود مي گويد: متاسفانه مسئولان به انحراف رفتند و به جاي اين که ميادين در اختيار توليدکنندگان باشد در اختيار واسطه ها و دلالان قرار گرفت.

باز هم سوء مديريت
عجيب است که به هر سوژه اي مي پردازيم سرانجام يا به معضل فرهنگي بر مي خوريم يا سوء مديريت. همچنان که نماينده قائم شهر، سوادکوه و جويبار در مجلس شوراي اسلامي با تأکيد بر اين که "سوءمديريت پدر کشاورز را در آورده است"، مي گويد: همه ساله شاهد ضرر و زيان کشاورزان به دليل توليد مازاد و مديريت نشدن اين موضوع از سوي مديران هستيم. به اعتقاد بنده بيش از 90 درصد علت اين زيان ها به دليل سوءمديريت جهاد کشاورزي و سازمان صنعت، معدن و تجارت است که اين دو نهاد با بي مديريتي خودشان لطمات جبران ناپذيري به کشاورز و باغ دار زده اند.

"کمال عليپور خنکداري" توضيح مي دهد: اگر مديران جهاد کشاورزي و وزارت صنعت، معدن و تجارت به کشاورز و باغ دار تضمين خريد محصولات را بدهد و از سوي ديگر نظارت و کنترل جدي تري بر صادرات و واردات محصولات کشاورزي و مرکبات داشته باشد، ديگر کشاورز و باغ دار استرس و دغدغه اي نخواهد داشت.

وي با اشاره به اينکه بيش از 50 درصد مرکبات کشور در استان مازندران توليد مي شود، مي گويد: هم اکنون يک کيلو پرتقال براي باغ دار حدود 700 تومان تمام مي شود اما باغ دار بخت برگشته مجبور مي شود، پرتقال خود را کيلويي 400 تومان بفروشد. آيا اين ظلم در حق کشاورز و باغ دار نيست؟ کشاورز و باغ دار براي توليد يک محصول بايد هزينه کارگر، آب، کود و سموم شيميايي را پرداخت کند در آخر هم بايد محصول خود را ارزان تر از قيمت تمام شده به فروش برساند و سود آن به جيب دلال برود.

نماينده قائم شهر، سوادکوه و جويبار اضافه مي کند: مديران جهاد کشاورزي و صنعت، معدن و تجارت از خواب بيدار شوند و مشاهده کنند که چه ظلم هايي بر کشاورز و باغ دار وارد مي شود، به داد کشاورزي و باغ داري برسند. اگر مديريت در بخش خرد و کلان کشاورزي به همين شکل ادامه داشته باشد، کشاورز و باغ دار ديگر نمي تواند روي پاي خود بايستد.