دكتر اصغر مهاجري
جامعه‌شناس

روزنامه تهران امروز: نگراني‌های وزير علوم در رابطه با مهاجرت نخبگان قابل درك است. در سال‌هاي گذشته بسياري از كارشناسان در رابطه با خروج نخبگان از كشور هشدار داده بودند اما همواره با كم‌توجهي مسئولان دولتي مواجه شدند. البته كسي منكر تعامل نخبگان با دنيا نيست بلكه درد جايي است كه بدنه تحصيلكرده كشور كه از تمام هزينه‌هاي مادي و حرفه‌اي كشور بهره مند شده بعد از خروج از كشور ديگر تمايلي به بازگشت نشان ندهند. خروج نخبگان از كشور در حقيقت خروج سرمايه‌هاي عظيم انساني است. سرمايه انساني، سرمايه خاصي است و مي‌تواند به سرمايه‌هاي ديگر معنا دهد. سرمايه انساني سرمايه‌هاي ديگر يك جامعه را شكل داده و در فرايند و شاهراه توسعه قرار مي‌دهد. نيروي نخبه، متفكر، متعهد و خلق‌كننده، فقط دكتر و تحصيلكرده نيست بلكه رهبر عده‌اي در جامعه است و با مهاجرت يك نخبه، يك نفر از دست نمي‌رود بلكه بخشي از جامعه است كه از دست مي‌رود. مهم تعداد افراد مهاجر‌كننده نيست بلكه خود افراد است. معمولا با مهاجرت افراد نخبه بخشي از جامعه فلج مي‌شود زيرا رهبران اين بخش نيستند كه آنها را به سوي تغيير و حركت سوق دهند.نكته‌اي كه جامعه‌شناسان، مديران و مسئولان از آن غافل بودند اين است كه همه سرمايه اقتصادي، سياسي، تكنولوژي و حتي سرمايه انساني به شرطي مفيد خواهند بود كه داراي پشتيباني به نام سرمايه اجتماعي باشند. زماني كه سرمايه اجتماعي رخت مي‌بندد يا تضعيف مي‌شود هيچ‌كدام از آن سرمايه‌ها حتي سرمايه انساني نمي‌تواند كاري انجام دهد و سرمايه‌هاي ديگر نيز از دست مي‌رود. با ديدن رانده شدن و مهاجرت نيروي انساني يك جامعه، معلوم است كه سرمايه اجتماعي آن جامعه از دست رفته يا رو به افول است و با تامين امكانات و ايمني سياسي، حتي با خواهش و تمنا هم آنها برنمي‌گردند. با شعار و وعده هم اين اتفاق نمي‌افتد. در مقابل اگر اتوماتيك‌وار و نظام‌مند جامعه به بالندگي و تقويت سرمايه اجتماعي روي آورد، ميدان جاذبه‌اي فراهم مي‌شود كه ناخودآگاه اين افراد به كشور بازمي‌گردند. سرمايه اجتماعي در حقيقت سه ضلع دارد: اول وجود شبكه و پويايي ارتباطات، دوم اعتماد و آخرين ضلع شفافيت است. با وجود روابط شفاف در جامعه و سطح خانواده، محله، شهروندي، سياسي، اقتصادي و... (رابطه‌اي شيشه‌اي نه گلي) اعتماد افزايش پيدا مي‌كند. پويا شدن بخشي از اين سرمايه دو ضلع ديگر را نيز به حركت در مي‌آورد و با تقويت شبكه‌ها ناخودآگاه تمامي سرمايه‌ها‌ (اقتصادي، انساني، تكنولوژي و...) به جامعه بازمي‌گردد. سرمايه اجتماعي شبيه يك بركه سرسبز، مطبوع، آرام و خوش آب و هواست كه همه پرندگان را طرف خود جذب مي‌كند. اما وقتي در اين بركه چند سنگ بيندازيد (سرمايه اجتماعي تغيير كرده و ضعيف شود) همه پرندگان مي‌روند. هر چقدر هم به آنها اطمينان بدهيم كه جاي نگراني نيست و در مقابل سنگ‌ها حمايت مي‌شوند، پرنده بازنخواهد گشت. فردي كه از طريق بورسيه، تشويق شود و مهاجرت كند تا با كسب تخصص به كشور برگردد اگر در زمان برگشتن احساس كند سرمايه‌هاي اجتماعي جامعه كاهش پيدا كرده، حتي اگر وثيقه هم گذاشته باشد قيد آن را مي‌زند و به جامعه بازنمي‌گردد. پس بايد به‌دنبال افزايش سرمايه اجتماعي در جامعه باشيم تا ديگر نگران سرمايه انساني خود نباشيم. در اين شرايط فردي كه مهاجرت مي‌كند به‌طور حتم پس از تقويت كردن خود به سوي جامعه برمي‌گردد.