شمشادها جزو گونه هاي گياهي بسيار با اهميت هستند، زيرا بخشي از زيست بوم بين المللي را شامل مي شوند و اين گونه جنگلي در سطح جهاني هم به ثبت رسيده است.

اما متاسفانه اين ذخاير نادر در معرض نابودي قرار گرفته اند و بيش از ۱۵۰۰ هکتار از ذخيره گاه هاي شمشاد در گيلان و مازندران به خشکيدگي مبتلا شده اند.

خزان شمشادها
مهندس کاظم نصرتي رئيس جامعه جنگلباني ايران رويشگاه شمشاد ايراني را نواري از منطقه نور تا گيلان مي داند و به ما مي گويد: متاسفانه جنگل هاي شمال به نوعي، مورد تهديد واقع شده اند و ما هر روز شاهد نابودي و انقراض و مرگ گونه هاي نادر اين منطقه هستيم.

وي مي افزايد: جنگل هاي شمال از تنوع گونه اي بسيار بالايي برخوردار است که برخي از اين گونه هاي گياهي منحصر به فرد است و در ديگر مناطق جهان وجود ندارد. يکي از اين گونه هاي منحصر به فرد« شمشادها» هستند که فقط در اين منطقه از دنيا و کشورمان زيستگاه دارند و اگر تمهيدات لازم انديشيده نشود آن ها منقرض مي شوند.

دکتر محمد اميني رئيس مرکز تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي استان مازندران هم خبر از خزان شمشادهاي شمال مي دهد و به ما مي گويد: متاسفانه بيش از ۱۵۰۰ هکتار از ذخيره گاه هاي شمشاد در گيلان و مازندران مبتلا به پديده خشکيدگي شده اند که اين پديده خزان شمشادها را رقم زده است.

وي مي افزايد: توده شمشاد کشور از گونه هاي ممنوع القطع هستند چون اين گونه از اهميت جهاني برخوردار است و در اروپا و ساير کشورها نظير اين گونه از شمشاد که در شمال ايران مي رويد، وجود ندارد و در واقع اين توده در جهان به عنوان يک گونه نادر شناخته مي شود.

دکتر اميني مي گويد: ميانگين قطر اين درختان ۲۰ تا ۳۰ سانتي متر است و ميانگين سني آن ها را ۲۰۰ تا ۳۰۰ سال تخمين مي زنند.

مهندس فريبرز غيبي عضو شوراي عالي جنگل، سازمان جنگل ها و مراتع کشور نيز تعداد گونه هاي نادر جنگلي را در کشور ۱۷۲۷ گونه اعلام مي کند و مي گويد: يکي از اين گونه هاي نادر شمشادها هستند که جزو زيست بوم جنگلي کشورمان محسوب مي شوند.

وي مي افزايد: اين گونه نادر و انحصاري در رديف گونه هاي جنگلي سايه پسند هستند که تنوع خوبي را براي جنگل ها رقم زده اند اما متاسفانه يکي دو سال است که حيات اين شمشادها روبه نابودي است.

راه هاي انتقال بيماري
آفت ها و بيماري ها يکي از علل نابودي و تخريب شمشادهاي شمال است که دکتر محمد اميني عضو هيئت علمي دانشگاه تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي مازندران با بيان اين مطلب به ما مي افزايد: نخستين آثار بيماري شمشادها که ناشي از نوعي قارچ است در رويشگاه هاي جنگلي آستارا در سال ۸۹ آشکار شد و طي ۲ سال به مناطق جنگلي مازندران سرايت کرد.

وي مي افزايد: متاسفانه مرکز تحقيقات منابع طبيعي استان مازندران تابستان امسال گزارش آلودگي توده هاي شمشاد در شهرستان شيرگاه سوادکوه را دريافت کردند که بلافاصله ستادي با هدف کنترل بيماري شمشادها و مقابله با آن تشکيل شد.

دکتر اميني به چگونگي وقوع بيماري شمشادها چنين اشاره مي کند و يادآور مي شود: ابتدا بيماري قارچي از سمت غرب ايران به جنگل هاي شمال غربي سرايت کرد و اين پيشروي تا سمت شرق جنگل هاي هيرکاني ادامه يافت و در حال پيشروي است.

اين مقام مسئول با نگراني مي گويد: خزان برگ شمشادها ناشي از نوعي قارچ است اما اگر اين خزان چند بار پي درپي تکرار شود، فيزيولوژي درخت را مختل مي کند و در نهايت موجب خشک شدن شمشاد مي شود.

دکتر اميني درباره دليل شيوع بيماري شمشادها مي گويد: تابستان امسال، بارندگي بيش از حد معمول و همچنين افزايش دما، محيط گرم و مرطوبي ايجاد کرد که باعث توسعه اين قارچ شد، به همين دليل در مناطقي که تراکم شمشاد زياد بود شمشادها بيشتر آسيب ديدند، اما در مناطق و عرصه هايي که درختان به صورت تک پايه وجود داشتند کمترين آسيب را ديدند.

دکتر اميني درباره راه هاي شيوع بيماري شمشادها مي افزايد: قارچي که شمشادها را آلوده مي کند،به وسيله پرندگان، وحوش، آب و باد جابه جا و منتقل مي شود.

مهندس فريبرز غيبي عضو شوراي عالي جنگل نيز نفوذ آلودگي شمشادها را به بيماري قارچي از آستارا تا شيرگاه تاييد مي کند و مي گويد: نفوذ بيماري قارچي به بدنه شمشادها حتي تا پارک جنگلي سي سنگان هم سرايت کرده و متاسفانه اين بيماري در حال پيشروي است.

وي مي افزايد: وقتي گونه ها ضعيف مي شوند آفات و بيماري ها راحت تر و بيشتر مي توانند به آن ها حمله کنند. براي شمشادهاي شمال کشورمان که در واقع گونه انحصاري و جزو گونه هاي جنگلي سايه پسند هستند و بخشي از زيست بوم جنگلي شمال را تشکيل مي دهند در اثر فعاليت هاي غير اصولي کشاورزان و حضور دام و حتي تغيير اقليم و خشکسالي و افزايش دما شرايط به گونه اي فراهم شده است که بروز آفات و بيماري ها سهل تر و آسان تر شود و مرگ شمشادها را رقم بزند. مهندس کاظم نصرتي، تاثير بيماري قارچي و نفوذ آفات و امراض را دليل ثانوي نابودي شمشادها مي داند و مي گويد: تغييرات اقليمي درگسترش آفات و امراض و در نتيجه نابودي جنگل ها نقش دارد و در طول تاريخ ما بارها دچار تغييرات اقليمي شده ايم.

وي يادآور مي شود: حتي در برخي موارد تا مرز قطعي پيش رفته ايم، اما معمولاً پس از اين دوره هاي خشکسالي، دوره هاي تر سالي هم داريم که باعث بهبود اوضاع مي شود، بنابراين نقش تغييرات اقليمي را نبايد ناديده گرفت.

رئيس جامعه جنگلباني ايران مي گويد: اکنون ساخت سد و يا احداث جاده در مناطق جنگلي صدمات بسيار بيشتري از تغييرات اقليمي به جنگل ها وارد مي کند.

از سويي شخم زدن کف جنگل ها، رطوبت خاک را کاهش داده که با کاهش ميزان بارندگي و تبديل بارش ها از برف به باران شرايط ادامه حيات را براي درختان به شدت مشکل کرده است.

دخالت انسان
به جز بيماري ها، آفات و امراض علل و عوامل ديگري مي تواند زمينه ساز نابودي گونه هاي نادر جنگلي شود. اين عوامل کدام اند؟

مهندس کاظم نصرتي رئيس جامعه جنگلباني ايران نيز براي نابودي شمشادهاي شمال دلايل اوليه و ثانوي ذکر مي کند و يادآور مي شود: درست است که شمشادها درگير نوعي حمله قارچي شده اند اما آفات و امراض دلايل ثانوي نابودي شمشادهاي شمال هستند و علت اوليه آن به دخالت انسان، کشاورزي و وجود دام بيش از ظرفيت جنگل بر مي گردد.

وي مي افزايد: تقريباً گونه هاي شمشاد به کلي در جنگل هاي شمال کشور نابود شده اند و اگر جلوي نابودي اين گونه نادر گرفته نشود به کلي منقرض مي شوند. بنابراين زماني که جنگل ها بر اثر دخل و تصرف انسان ها ضعيف مي شوند، راحت تر مورد حمله آفات و امراض قرار گرفته و توان و مقاومت خود را از دست مي دهند.

رئيس جامعه جنگلباني ايران متذکر مي شود: تغييراتي که در رويشگاه ها به دليل تبديل جنگل ها به زمين کشاورزي اتفاق افتاده، باعث نابودي گونه هاي درختي و گياهي منحصر به فرد کشور شده است، چرا که شخم و شيار و کودها و سمومي که درزمين هاي کشاورزي استفاده مي شود، آثار بسيار مخربي بر زيست بوم جنگل ها باقي مي گذارد.

مهندس فريبرز غيبي عضو شوراي عالي جنگل نيز علاوه بر شيوع بيماري قارچي در شمشادهاي شمال، بهره برداري غير مجاز و خارج از ظرفيت را يکي از عوامل اصلي نابودي اين گونه هاي جنگلي مي داند و مي گويد: بهره برداري بي رويه از جنگل حيات گونه هاي نادر را تحت تاثير قرار داده است و اين ذخاير ژنتيکي را به نابودي مي کشد.

وي مي افزايد: شمشادها در طبقه زيرين جنگل ها قرار دارند و هرچه از لايه هاي جنگل کاسته شود و در واقع جنگل لخت و کم پوشش شود آسيب پذيري آن ها افزايش مي يابد. از اين رو بايد يک مديريت بحران براي حفظ گونه هاي نادر تشکيل شود تا از برداشت بي رويه و غير اصولي جنگل ها جلوگيري شود.

اما يک فعال زيست محيطي بخشي از نابودي شمشادهاي شمال را ناشي از اجراي برخي طرح هاي عمراني مي داند و مي گويد: از آغاز امسال ساکنان بومي منطقه شيرگاه شاهد رخدادي عجيب در اين منطقه بودند که در عمر اين جنگل زيبا بي سابقه بوده است. اين واقعه ناگوار با ريزش ناگهاني برگ درختان هميشه سبز شمشادها رقم خورده است که مي تواند ناشي از بيماري و اجراي برخي طرح هاي عمراني باشد.

وي مي افزايد: شنيده ها حاکي است گويا قرار است با اجراي طرح تعريض جاده اين درختان قرباني شود به طوري که در همين مسير با انبوهي از درختان توسکا رو به رو مي شويم که در پيکرشان زخم عميقي ديده مي شود که چنين زخم هايي، هم نوعي علامت گذاري براي همين مقصود است.

دکتر اميني رئيس مرکز تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي هم دخالت هاي انساني را يکي از علل آسيب ديدگي شمشادها مي داند و متذکر مي شود: بررسي ها نشان داده است در عرصه هايي که دخالت انساني بيشتر بوده شمشادها آسيب بيشتري ديده اند، به ويژه در نقاطي که چتر حمايتي درختان بلند قامت که بر فراز شمشادها قرار دارد به دليل برداشت هاي بي رويه نابود شده و بيماري به طرز قابل توجهي به شمشادها آسيب زده است.

تاثير بر محيط زيست
يک فعال محيط زيست نيز وجود شمشادها را موثر در حفظ رطوبت منطقه مي داند و مي گويد: با آن که درختان شمشاد از گونه هاي بسيار زيبا و مفيد جنگل هاي شمال کشور است، اين گونه گياهي سهم موثري در حفظ رطوبت منطقه دارد اما ريزش ناگهاني برگ شمشادها که از گونه هاي مقاوم هستند، کارشناسان منابع طبيعي و ساکنان بومي را به شدت نگران کرده و بيم آن مي رود که تعادل زيستي منطقه به هر دليل که مختل شده است، سرآغاز ناخوشي براي مجموعه جنگل هاي هيرکاني شمال ايران باشد و موجوديت اين جنگل ها را به خطر بيندازد.

دکتر محمد اميني رئيس مرکز تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي استان مازندران نيز مهم ترين تاثير آن را بر محيط زيست نقش اکولوژيکي شمشادها مي داند و مي گويد: شمشادهاي ايران به عنوان ذخيره گاه ژنتيک اين گونه گياهي در جهان محسوب مي شوند و وجود هر اصله از شمشادها براي ما بسيار مهم است و دولت موظف به حفاظت از آن است زيرا شمشادهاي ايران در سطح جهاني ثبت شده اند.

وي مي افزايد: شمشادها مي توانند در حفظ رطوبت خاک که نقش موثري بر حفظ جنگل و ساير گونه ها دارند تاثيرگذار باشند زيرا با از بين رفتن رطوبت خاک ساير جانداران که وابسته به آن هستند حيات خود را از دست مي دهند.

مهندس فريبرز غيبي عضو شوراي عالي جنگل نيز به حفظ شمشادها توصيه مي کند و مي گويد: شمشادها بخشي از زيست بوم طبيعي منطقه هستند و ديگر بخش هاي زيست بوم متاثر از آن مي شوند پس اگر اين زيست بوم دچار مشکل شود ديگر زيست بوم ها را هم درگير مي کند و حتي باعث نابودي و تخريب گونه هاي ديگر مي شود.

مهندس نصرتي رئيس جامعه جنگلباني ايران نيز در اين باره معتقد است: گونه هاي جنگلي به شکل زنجير به هم متصل هستند که مي توانند اثر منفي يا مثبت بر يکديگر داشته باشند.

وي مي افزايد: شمشادها در حفظ محيط زيست نقش قابل توجهي دارند و در جلوگيري از آلودگي هوا بسيار موثرند از اين رو با از بين رفتن هر اصله از آن ها مي تواند بخشي از محيط زيست کشورمان دچار خلاء شود.

مهندس نصرتي متذکرمي شود: بخشي از تنوع زيست محيطي همان طور که وجودش اهميت دارد نابودي اش هم مي تواند مهم باشد.

راهي براي حفظ شمشادها
کارشناسان محيط زيست تاکيد ويژه اي بر حفظ گونه شمشادها به عنوان يک گونه نادر جهاني دارند و سوال اين است که چگونه مي توان اين گونه هاي نادر را حفظ کرد.

مهندس نصرتي رئيس جامعه جنگلباني ايران نيز در مورد حفظ شمشاد مي گويد: بايد براي حفظ شمشادها تلاش کنيم زيرا تجديد حيات و رويش دوباره شمشادها وجود ندارد و اگر هم مکان حفظ آن ها وجود داشته باشد به شرايط موجود منطقه بستگي دارد.

وي مي افزايد: اما بايد گفت اگر شرايط به گونه اي درآمده باشد که نابود شوند امکان تجديد حيات و رويش دوباره آن ها وجود ندارد. زيرا رويشگاه هرگونه گياهي شرايط خاص خودش را دارد.

مهندس غيبي عضو شوراي عالي جنگل مهم ترين راهکار را، جلوگيري از بهره برداري بي رويه از جنگل ها مي داند و مي گويد: اگر بتوانيم جلوي بهره برداري غير مجاز و خارج از حد را از جنگل هاي شمال بگيريم و از طرفي عمليات بهداشتي و پرورشي را در جنگل ها توسعه دهيم مي توانيم به گونه هاي نادر جنگلي که در واقع بانک ژن گياهي کشورمان محسوب مي شوند کمک کنيم.

دکتر محمد اميني رئيس مرکز تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي مازندران نيز در اين باره مي گويد: اولين گام اين است که از مواد شيميايي و سموم در جنگل براي امر کشاورزي استفاده نشود زيرا تکثير شمشادها فوق العاده سخت است.

وي مي افزايد: هم اکنون تکثير اين گونه گياهي و مرحله آزمايشگاهي اش را گذرانده ايم و نهال هاي توليدي هم کاشته شده است.

وي متذکر مي شود: اما نهال ۱۰۰ ساله کجا و اين نهالي که نمي توانيم ادامه حيات آن را تضمين کنيم کجا، پس بهتر است عقلاني تصميم بگيريم و پايه هاي موجود را حفظ کنيم.