سرطان، واژه‌ای که بیشتر ما حتی نمی‌خواهیم به آن فکر کنیم، کاری به خوشایند یا ناخوشایند بودنش برای ما ندارد، در بدن افراد برای خودش جا باز می‌کند و تبدیل به مهمانی می‌شود که اگر از آن غفلت کنیم، دردسرساز می‌شود. اما چطور می‌شود کاری کرد که این بیماری غافلگیرمان نکند؟ چطور می‌شود آن را مهار کرد و با آن کنار آمد؟ کدام نوع سرطان‌ها بیشتر در کمین افراد جامعه ما هستند؟ کدام انواع آن بیشتر مردان را درگیر می‌کنند و کدام بیشتر زنان را؟ شرایط درمان این بیماری در کشورمان چگونه است؟ هشدارهایی که درباره مواد سرطان‌زا داده می‌شود تا چه حد جدی هستند و تعدادی از سوالات زیادی که در این رابطه وجود دارد را از عبدالله فضلعلی‌زاده، نایب رییس انجمن سرطان ایران و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی پرسیدیم.

مشروح این گفت و گو را می خوانید؛

موج ابتلا به سرطان در ایران، افزایش نگران‌کننده بیماران سرطانی در کشور، اپیدمی شدن سرطان در ایران و جمله‌هایی از این قبیل، بسیاری از مردم را نگران کرده است. شما به عنوان نایب رییس انجمن سرطان ایران و متخصصی که سال‌هاست در این زمینه فعالیت دارید بگویید چقدر باید نگران ابتلا به این بیماری باشیم؟

باید این را بگویم که سرطان در تمام جوامع بشری رو به رشد است و مختص ایران نیست. دلایل زیادی هم برای افزایش این بیماری وجود دارد از جمله افزایش جمعیت، استفاده از تکنولوژی‌های مدرن، رژیم‌های غذایی و بسیاری از موارد دیگر. در ایران هم در ثبت سرطان موفق بوده‌ایم و در حال ثبت این آمار هستیم و بر اساس این آمار ثبت شده اختلاف زیادی با کشورهای دیگر دنیا از نظر میزان ابتلا نداریم و طوری نیست که بگوییم در ایران وضعیت خیلی نگران‌کننده‌تر از کشورهای دیگر است، تنها موردی که باید به آن اشاره کنم درمورد سرطان سینه در زنان و سن ابتلای آنهاست که در زن‌های ایرانی این سن پایین‌تر است. در بقیه سرطان‌ها در یک جایگاه مساوی با کشورهای دیگر دنیا قرار داریم.

چرا سن ابتلای سرطان سینه در زنان ایرانی پایین‌تر است؟

این مورد برای خود ما هم علامت سوال است و دقیقا نمی‌دانیم چرا اینطور است اما در حال جستجوی علت آن هستیم. باید ببینیم این اتفاق چرا در حال رخ دادن است؛ به دلیل چاقی زنان ایرانی و کم‌تحرکی آنهاست یا رژیم غذایی،‌ استرس‌هایی که دارند‌‌، مصرف هورمون در سنین جوانی، بارداری‌های متعدد یا فاکتورهای دیگری که باید در نظر گرفته و بررسی شوند.

پس شما می‌گویید به جز سرطان سینه که سن ابتلای آن در زنان ایرانی پایین‌تر از سایر کشورهاست، در بقیه سرطان‌ها مانند سایر کشورها هستیم و جای نگرانی زیادی نیست.

بینید، این درست است که از نظر آمار سرطان مانند کشورهای دیگر هستیم اما نگرانی که وجود دارد درباره سن جوان جمعیت ماست. یکی از علل عمده ایجاد سرطان، پیشرفت سن است. هرچه سن بیشتر شود، شانس ابتلا به سرطان هم افزایش پیدا می‌کند چون جهش‌های سلولی بیشتر می‌شود و افزایش سن می‌تواند یکی از علل افزایش سرطان باشد. هرم سنی جمعیت ایران را که در نظر بگیریم، در وسط هرم گروه جوانی داریم که به قسمت‌های بالای هرم می‌رسند و این خطر برایشان بیشتر خواهد شد.

چرا با افزایش سن، احتمال ابتلا به سرطان بیشتر می‌شود؟

سلول‌های طبیعی بدن انسان رشد منظمی دارند و در طول زندگی این رشد و تکثیر ادامه پیدا می‌کند، سلول‌های پیر از بین می‌روند و سلول‌های جوان جایگزین آنها می‌شوند. این چرخه همیشه ادامه دارد اما در مواقعی عواملی در مسیر تکثیر و تقسیم سلول‌ها قرار می‌گیرند و به آنها آسیب‌ می‌رسانند که در اصطلاح به آنها عوامل سرطان‌زا می‌گوییم. بیشترین تاثیر این عوامل در ژن‌ها و دی‌ان‌اِی سلول خواهد بود. گاهی با تغییر در ترکیب دی‌ان‌اِی و نحوه تکثیر آن، دیگر از یک روند طبیعی خارج شده و سلول‌های نامتعادل و غیرطبیعی است تولید می‌کند و وقتی عامل سرطان‌زا هنوز فعال است و مهار نشده، این سلول‌های معیوب به روند تکثیر معیوب خود ادامه می‌دهند و درنهایت توده‌ای به وجود می‌آورند که به آن تومور یا سرطان می‌گوییم. هیچکدام از دستگاه‌های بدن مصون از ایجاد سرطان نیستند و همه سلول‌ها در مسیر این عوامل سرطان‌زا قرار می‌گیرند. خوشبختانه ما در مقابل عوامل سرطان‌زایی که به تعداد فوق‌العاده زیاد در محیط زندگی‌مان داریم، از ژنتیک گرفته تا عوامل محیطی، یکسری امکانات جلوگیری کننده از روند نابسامان این سلول‌ها را داریم و بسیاری از این سلول‌ها در همان مراحل اولیه از بین رفته و به تکثیر نامناسبشان ادامه نمی‌دهند، به این کار خودکشی سلولی می‌گویند که یکی از پدیده های شگرف در بدن انسان است و اگر نبود سرانجام همه ما مرگ با ابتلا به سرطان بود. اما وقتی این توده بدخیم ایجاد شد، از راه‌های مختلف شروع به پخش شدن در بدن و رشد می‌کند. البته این انتشارها در صورتی پیش می‌آید که بیماری دیر تشخیص داده شود برای همین هم است که تاکید زیادی روی پیشگیری، غربالگری و تشخیص زودرس داریم و تاکید می‌کنیم باید به مردم آگاهی داده شود که از سرطان نترسند و در صورتی که علائمی را در بدنشان مشاهده کردند به جای فراموش کردن و غافل شدن از آن، به پزشک مراجعه کنند.

چرا حتی با این که تاکید می‌شود بسیاری از سرطان‌ها قابل درمانند اما هنوز این اسم برای مردم ترسناک و وحشت‌آفرین است؟

متاسفانه باور و برداشت مردم از سرطان همیشه مساوی با مرگ است در حالی که این تصور اشتباهی است. مردم باید بدانند ترس از بیماری دردی را دوا نمی‌کند. ترس از سرطان مانند ترس از اتاق تاریک است که وقتی افراد نترسند، داخل اتاق شوند و چراغ را روشن کنند می‌بینند که اتفاق وحشتناکی قرار نبوده بیفتد، درباره سرطان هم وقتی افراد شناخت داشته باشند و از همان ابتدا که متوجه علائمی شدند برای درمان مراجعه کنند می‌بینند که در بیشتر موارد این بیماری قابل درمان است و اتفاق وحشتناکی نیست.

به دو عامل ژنتیک و عوامل محیطی اشاره کردید. نقش کدامیک در ابتلا به سرطان پررنگ‌تر است؟

نقش ژنتیک در بیشتر سرطان‌ها شناخته شده است و می‌توان ریسک ابتلا را در یک خانواده که فردی از آنها دچار بوده شناسایی کرد و اقدامات پیشگیرانه انجام داد اما در عین حال تاثیر عوامل محیطی را هم نمی‌توان نادیده گرفت.

این درست است که از نظر آمار سرطان مانند کشورهای دیگر هستیم اما نگرانی‌ای که در این رابطه ممکن است به وجود بیاید درباره سن جوان جمعیت ماست. مساله اینجاست که هرچه سن بیشتر شود، شانس ابتلا به سرطان هم افزایش پیدا می‌کند. هرم سنی جمعیت ایران را که در نظر بگیریم، در وسط هرم گروه جوانی داریم که به قسمت‌های بالای هرم می‌رسند و خطر ابتلا برایشان بیشتر خواهد شد

شیوع انواع سرطان در شهرهای گوناگون متفاوت است؟ گاهی شنیده می‌شود که یک نوع خاص از سرطان در بین اهالی یک شهر بیشتر از اهالی شهرهای دیگر است.

در آماری که اداره ثبت سرطان‌های وزارت بهداشت و درمان ارائه کرده و یک آنالیز سالانه به ما درباره سرطان‌ها ارائه می‌دهد، در نمونه‌های ثبت شده نوع سرطان‌ها،‌ جنس افراد، محل زندگی و نوع کار، سن آنها و سایر مسائل تحت نظر بوده و بررسی شده است. با توجه به این که بیشترین فاکتورهای خطرساز برای ایجاد سرطان در کلانشهرهاست میزان ابتلا به انواع سرطان را در کلانشهرها بیشتر خواهیم دید اما بعضی از سرطان‌ها خاص نواحی مخصوصی از کشور هستند. بر اساس این گزارش‌ها مشاهده شده که سرطان معده بیشتر در استان اردبیل وجود دارد یا سرطان مری در دشت گرگان و گنبدکاووس؛ اما این که چه عواملی باعث این قضیه است موردی است که پژوهشگران ما در حال بررسی روی این موضوع هستند و امیدواریم علت شناخته شود که بتوانیم پیشگیری کنیم.

اخیرا هشدار داده شده که ریزگردها می‌توانند موجب روند افزایش سرطان حنجره و ریه در بین مردم استان‌های درگیر با این پدیده شوند.

این که بگوییم خود ریزگردها و ذرات گرد و غبار به تنهایی عامل بروز سرطان هستند مبنای علمی صحیحی ندارد اما فراموش نکنیم که همان ریزگردها و سایر عوامل آلوده کننده که در محیط زندگی وجود دارند می‌توانند فرد را مستعد ابتلا به انواع بیماری‌ها ازجمله سرطان کنند. خود ریزگردها به تنهایی نمی‌توانند موجب بروز سرطان شوند اما در این که زمینه را برای بروز این بیماری فراهم کنند شکی نیست. لازم نیست موردی گفته شود حتما سرطان‌زا است تا از آن دوری کنیم و به فکر چاره باشیم بلکه برای زندگی در محیطی بهتر و سالمتر حتما باید تلاش کنیم. ریزگردها اگر هم که سرطان ایجاد نکنند این مسلم است که آسم، بیماری‌های تنفسی مزمن و بیماری قلبی ایجاد می‌کنند پس لازم است برای رفع آنها اقدام شود.

هشدارهایی که درباره سرطان‌زا بودن پارازیت‌ها داده می‌شود چقدر جدی هستند؟

درمورد پارازیت هم هیچگونه مبنای علمی نداریم که بگوید می‌تواند سرطان ایجاد کند.

تحقیقی صورت نگرفته یا تحقیق شده و مشخص شده سرطان‌زا نیستند؟

تحقیقاتی انجام شده و گزارش‌های پراکنده‌ای وجود دارد اما وقتی مواردی را به عنوان علل سرطان‌زا بیان می‌کنیم که شواهد علمی قوی داشته باشیم. در این شکی نیست که این پارازیت‌ها یا موبایل‌ها یا سایر امواج ممکن است سرطان ایجاد کنند ولی مساله اینجاست که اینها در حد فرض و گمان است و کثرت جمعیت مورد مطالعه و نتایج حاصل از آن در حدی نیست که مراکز علمی را مجاب کند که آنها را به عنوان پدیده‌هایی با مبنای علمی به عنوان عامل سرطان‌زا معرفی کنند. با این حال تاکید می‌کنم که در خطرزا بودن آنها شکی نیست و هرچه از عواملی که خطرزا هستند دورتر باشیم سلامت خودمان را بیشتر تامین کرده‌ایم.

درباره سرطان‌زا بودن مواد غذایی آلوده هم بارها هشدار داده شده و حتی در شورای شهر هم مطرح شد که با مصرف آنها میزان سرطان در سال‌های آینده افزایش می‌یابد. آب، خاک و مواد غذایی آلوده چقدر می‌توانند سرطان‌زا باشند؟

درمورد مواد غذایی آلوده باید بگویم زمانی بود که کودهای شیمیایی خاصی برای رشد سریع استفاده می‌شد و سرطان‌زا بودن آن کودها که جذب جسم میوه‌ها و سبزیجات می‌شد محرز بود، در آن زمان به قدری راجع به این موضوع صحبت کردیم که همه مسئولان قبول کردند که این کودهای شیمیایی باید عوض شود و خوشبختانه جایگزین شدند. از این جهت مقداری خیالمان راحت شده است اما تنها این مساله نیست، سلامت آبی که به این سبزیجات و درختان داده می‌شود با توجه به این که تمام فاضلاب‌های کارخانه‌ای و سایر موارد در آب‌های جاری وارد شده و به این محصولات می‌رسند، باید جدی گرفته شود. سرب، نیکل و انواع فلزات سنگین به عنوان مواد سرطان‌زا شناخته شده‌اند. باید کاری کنند آبی که برای این محصولات به کار می‌رود عاری از این مواد باشد چرا که اگر فلزات سنگین را در خود داشته باشد بسیار خطرناک است. این مساله از آنجا اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که ما در مساله پیشگیری از بیماری‌ها و سرطان، تاکید زیادی داریم که از سبزیجات و میوه‌ها استفاده شود اما این در شرایطی است که خود این میوه‌ها و سبزیجات سالم باشد و نه حاوی مواد سرطان‌زا. به همین دلیل این مورد باید بسیار جدی گرفته شود. قصد من ایجاد نگرانی نیست بلکه هشداری به مسئولان است که چنین مواردی را جدی بگیرند.

رده‌بندی وجود دارد که بدانیم شایعترین موارد سرطان در کشور ما کدامند؟

با توجه به اعداد و ارقامی که از اداره ثبت سرطان ارائه شده، چند سرطان در کشور ما بیشتر از انواع دیگر سرطان‌ها شیوع دارد. سرطان پوست در ردیف اول قرار دارد که نه تنها در ایران بلکه در تمام دنیا در رده اول قرار دارد، البته این سرطان از نوع کم‌خطرترین‌ سرطان‌ها هم است چراکه پوست در معرض دید افراد است و به زودی متوجه این بیماری می‌شوند و درمان آن نزدیک صددرصد است. مورد دیگر سرطان سینه زنان است، سومین مورد سرطان ریه است که بیشتر در مردان وجود دارد آن هم به دلیل شغل آنها که در معادن و محیط‌های آلوده و صنایع بیشتر مشغول به کارند. سرطان معده هم مورد بعدی است که در کشور شیوع دارد و بعد از آن سرطان روده، سرطان سیستم عصبی، سرطان سیستم لنفاوی، سرطان پروستات و سرطان مثانه جزو سرطان‌های شایع کشور ما هستند که تقریبا در تمام این موارد آمار مبتلایان ما نزدیک به آمار جهانی است.

شایعترین سرطان‌ها به تفکیک جنس و در بین زنان و مردان هم مشخص شده‌اند؟

شایعترین سرطان‌ها در زنان سرطان سینه، سرطان دستگاه‌های گوارشی و سرطان‌های مربوط به دستگاه تناسلی زنان هستند و در مردان به ترتیب سرطان ریه، سرطان دستگاه‌های گوارشی و سرطان پروستات شناسایی شده‌اند.

حالا که این سرطان‌ها به عنوان شایعترین سرطان‌ها شناخته شده‌اند، اقدامی هم برای پیشگیری و تشخیص زودرس آنها انجام شده است؟

خوشبختانه در مورد سرطان‌های شایعی که در کشور هست، علل ایجاد کننده تا حدود زیادی شناخته شده است و می‌توان برنامه تشخیص زودرس و غربالگری را درمورد آنها پیاده کرد که اهمیت بسیار زیادی هم دارد؛ مثلا در مورد سرطان سینه، سرطان سینه‌ای که زودهنگام و به وسیله ماموگرافی تشخیص داده شود به اندازه 90 درصد قابل درمان است یا سرطان پروستات در مردان هم همینطور است و می‌توان با غربالگری آن را تشخیص داد و اگر در مراحل اولیه تشخیص داده شود تاثیری بر زندگی فرد نخواهد داشت و قابل درمان است.

مردم چه کاری می‌توانند برای پیشگیری انجام دهند؟ مسئولان چه کاری باید انجام دهند؟

وظیفه هر دو گروه مشخص است و در عین حال همکاری هر دو گروه را می‌طلبد. مسئولان با دقت بر مواردی مانند تامین سلامت آب، خاک و مواد غذایی، تعطیلی کارخانجات آلاینده، کاهش آلودگی هوا و ریزگردها، ایجاد کلینیک‌های غربالگری و تشخیص زودرس و آموزش شیوه‌های سالم زندگی به مردم می‌توانند در کاهش این آمار نقش داشته باشند. مردم هم باید روش غذایی مناسبی را انتخاب کرده و سبزی و میوه‌جات را در رژیم غذایی‌شان بگنجانند، از خوردن گوشت‌های سودآوری شده، فرآوری‌شده و فست‌فودها اجتناب کنند، از دخانیات دوری کنند، ورزش روزانه داشته باشند و وزنشان را در اندازه مناسب نگه دارند. با این کارها مطمئن باشید مقداری به هدفمان در کاهش میزان ابتلا به سرطان نزدیکتر می‌شویم.

بیشترین گروهی که باید از لحاظ مراقبت و پیشگیری مورد توجه قرار بگیرند کدام گروهند؟ کودکان؟ سالمندان؟

سرطان در تمام سنین زندگی امکان بروز دارد؛ از اطفال تا افراد سالمند. هرچند ممکن است نوع سرطان در آنها تفاوت داشته باشد اما همه باید مراقبت‌های لازم را داشته باشند. بخشی از آن به ژنتیک مربوط است که می‌توان آن را زیر نظر داشت، تغییر نوع تغذیه موضوع مهم دیگری است که از خردسالی باید در نظر گرفته شود و افراد بزرگسال هم با زندگی در محیط سالم و انجام ورزش، رعایت کاهش وزن و توصیه‌هایی از این قبیل که انجام می‌شود می‌توانند خودشان برای خودشان ضمانتنامه‌ای صادر کنند که شانس ابتلا به سرطانشان کاهش پیدا کند. سرطان در کمین همه است پس باید همه گروه‌های سنی و همه افراد در همه جا مراقب آن باشند و پیشگیری کنند و مسئولان هم شرایط زندگی در محیط‌های سالم را برای مردم فراهم کنند.

باید به پدر و مادرها آموزش داد که مراقب تغذیه فرزندانشان باشند، آنها را با سوسیس و کالباس راهی مدرسه نکنند بلکه غذاهای ساده اما سالم یا میوه‌ها را در سبد غذایی خانواده قرار دهند. از مسئولان آموزش و پرورش هم باید خواسته شود که برنامه تغذیه در مدارس با شیر و میوه را جدی بگیرند چراکه به این ترتیب می‌توان بچه‌ها را با تغذیه‌های سالم آشنا کرد و نسل سالمی را پرورش داد

شما در انجمن سرطان ایران با مسئولان در تعامل هستید و نکاتی را که باید هشدار داد به آنها منتقل می‌کنید؟

بله در همایش سال گذشته ما از تمام نهادهایی که در تامین سلامت مردم نقش دارند دعوت کرده بودیم، شهرداری، سازمان محیط زیست، مسئولان نظام سلامت و خبرگان این رشته حضور داشتند و همه موافق بودند که این کارها باید عملی شود و توسط کمیته‌های متشکل از این افراد، خطرهایی که برای شهروندان وجود دارد کاهش پیدا کند.

از سال گذشته تا کنون پیگیری کرده‌اید که این موارد را رعایت کرده‌اند یا نه؟

با آنها ارتباط داریم اما نمی‌توانم بگویم از سال گذشته تا الان چه اتفاق‌های مثمرثمری افتاده است چون بسیاری از این مسائل زمان‌بر است و بیشتر از یک سال و دو سال طول می‌کشد. در عین حال تصمیم داریم امسال هم همایش سالانه‌مان را با همان موضوعات داشته باشیم و پیگیری کنیم که حرف‌های سال گذشته به کجا رسید و کمیته‌ها چه کارهایی انجام دادند.

از لحاظ درمان سرطان، در کشورمان با مشکلی مواجه نیستیم؟

خوشبختانه چه در تشخیص و چه در درمان همسطح کشورهای اروپایی و امریکایی هستیم. گاهی شاید کمبودهایی در عرضه دارو یا امکانات تشخیصی باشد آن هم به دلیل تحریم‌ها و وابستگی‌هایی است که وجود دارد در غیر این صورت اگر آن داروها و امکانات به ما داده شود و تحریمی در کار نباشد در تشخیص و درمان بیماران به خوبی قدم برمی‌داریم. ضمن آن که امیدواریم در دولت جدید با بهبود روابط و برطرف شدن تحریم‌ها شرایط بهتر شود، همچنان که الان هم قیمت داروها کاهش پیدا کرده و دارو در حال عرضه شدن است.

وزارت بهداشت و سایر نهادهای مسئول چطور می‌توانند در کاهش آمار مبتلایان به سرطان موثر واقع شوند؟

وزارت بهداشت باید سازوکار را برای گروه‌هایی که وظایفشان در این زمینه است فراهم کند تا بتوانند با ارائه برنامه و راهنمایی وزارتخانه در کاهش آمار مبتلایان موثر واقع شوند، به عنوان مثال این که از انجمن‌های علمی مرتبط به عنوان بازوان توانمند خودش برای آگاه‌سازی مردم کمک بگیرد. کار دیگری که وزارت بهداشت می‌تواند در کاهش آمار مبتلایان به سرطان انجام دهد این است که کلینیک‌های تشخیص زودرس و غربالگری را ایجاد کند چون یک پزشک یا انجمن از لحاظ مسائل اجرایی یا اقتصادی نمی‌تواند این کار را انجام دهد در حالی که مساله بسیار مهمی است که باید جدی گرفته شود. هرچه در پیشگیری و تشخیص زودرس هزینه کنیم، سرمایه‌گذاری است برای پرورش انسان‌های سالم در آینده. علاوه بر آن،‌ باید به پدر و مادرها آموزش داد که مراقب تغذیه فرزندانشان باشند، آنها را با سوسیس و کالباس راهی مدرسه نکنند بلکه غذاهای ساده اما سالم یا میوه‌ها را در سبد غذایی خانواده قرار بدهند. از مسئولان آموزش و پرورش هم باید خواسته شود که برنامه تغذیه در مدارس با شیر و میوه را جدی بگیرند چراکه به این ترتیب می‌توان بچه‌ها را با تغذیه‌های سالم آشنا کرد. باید چنین طرح‌هایی را عمومیت بدهند تا بتوان نسل سالمی پرورش داد.

چشم‌اندازی که برای وضعیت سرطان در کشورمان دارید چیست؟