جام جم آنلاین نوشت: بر خلاف آنچه بسیاری از مردم گمان می کنند جریان های اجتماعی، سیبی نیست که اگر به هوا پرتاب شود هزار هزار چرخ بخورد و نشود روندشان را در آینده پیش بینی کرد و در بسیاری از کشورهای توسعه یافته، وضعیت پدیده های مختلف اجتماعی با استفاده از داده های معتبر قابل پیش بینی است اما این اصل برای همه کشورهای دنیا و همه مسائل اجتماعی صادق نیست.

به عبارتی دیگر سطح توسعه یافتگی یک کشور و جنس مسئله اجتماعی، در پیشگویی متخصصان از وضعیت آن در آینده مؤثر است. این تحلیل ها، پیش در آمد گمانه زنی است که از سوی فرید براتی سده، مدیر کل دفتر پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی کشور مطرح شد.

او با استناد به پژوهشی که محمد بینازاده، روانپزشک و درمانگر اعتیاد انجام داده، اعلام کرد تا 3-4 سال دیگر آمار اعتیاد در کشور به اوج می رسد و گرچه هم اکنون شاخص اعتیاد در کشورمان 3 تا 3.5 درصد جمعیت است اما در سال های 95 و 96 این رقم به 5 تا 7 درصد خواهد رسید.

این روانشناس با استناد به همان پژوهش اعلام کرد که در سال 1400 افزایش آمار معتادان متوقف می شود و نوعی ثبات در وضعیت آماری اعتیاد بوجود می آید. براتی سده درباره علت این افت و خیز درگفتگو با ایسنا توضیح می دهد: بیکاری ارتباط مستقیمی با مسئله اعتیاد دارد. در سال های 95-96 بیکاری در کشور افزایش پیدا می کند پس شمار معتادان نیز زیاد می شود اما پس از آن، وضعیت اعتیاد به تعادل می رسد، چون مشکل کنکور جوانانی که سال های پیش پشت کنکور بوده اند حل می شود و آن ها کم کم جذب بازار اشتغال می شوند.

ما برای بررسی میزان درستی این اظهار نظر با بینازاده نیز گفتگو کردیم. گرچه این روانپزشک اصرار داشت که فعلاً مایل نیست جزئیات بیشتری از پژوهش را فاش کند اما به هر حال مشخص شد که تحلیل او بر اساس مدل های آماری ریاضی است.

بینا زاده تاکید می کند که در پژوهش او اشاره ای به این که رابطه ای میان بیکاری و اعتیاد وجود دارد، نشده است و بنابر این تحلیل مدیر کل دفتر پیشگیری و درمان اعتیاد سازمان بهزیستی درباره این که علت افزایش آمار اعتیاد در سال های آینده ، بیشتر شدن شمار بیکاران است نیز جزو نتیجه گیری های پژوهش او نیست و اصلاً چنین شاخصی در پژوهش اندازه گیری نشده است.

خیلی چیزها را در نظر نگرفته اند!

سعید صفاتیان، مدیر عامل یکی از موسسات پژوهشی در حوزه اعتیاد است که تا کنون چندین طرح پژوهش بزرگ را در این حوزه در کشور انجام داده است اما او به پژوهش ارائه شده از سوی براتی سده خوش بین نیست و درباره جهش آمار معتادان تا نقطه اوج در سال های 95 و 96 در کشور اظهار می کند: بازار اعتیاد در کشور، پویا و غیر قابل پیش بینی است و در تغییرات آن، عوامل داخلی و خارجی دخیل است که در پیش بینی آماری وضعیت اعتیاد در آینده، از نظر ریاضی نمی شود آنها را لحاظ کرد اما به شدت بر شرایط تأثیر می گذارند و می توانند اوضاع را کاملاً دگرگون کنند.

صفاتیان درباره عوامل خارجی دخیل در آمار اعتیاد توضیح می دهد که تا دو سال دیگر، قرار است نیروی های نظامی خارجی افغانستان را ترک کنند و معلوم نیست خالی شدن این کشور از خارجی ها به افزایش کشت خشخاش بینجامد یا به کاهش آن که هر کدام از این رخدادها بر شرایط بازار اعتیاد در ایران تأثیر خواهد گذاشت.

انگونه که صفاتیان می گوید امکان دارد با خروج نیروهای خارجی از افغانستان، طالبان بار دیگر در این کشور صاحب قدرت شوند و بنابر روال گذشته، مساحت وسیعی را زیر کشت خشخاش ببرند یا شاید اوضاع برعکس شود و دولت افغانستان قاطعانه تر با کشت خشخاش برخورد کند و مساحت زمین های زیر کشت را ثابت نگه دارد از سوی دیگر افغانستان تنها وارد کننده مواد مخدر به کشورمان نیست و سیاست کشورهای آسیای میانه که وضعیت مواد مخدر صنعتی را در دنیا کنترل می کنند و بخشی از آن را نیز به ایران می فرستند در سال های آینده قابل پیش بینی نیست.

برنامه های داخلی کشورمان برای مهار اعتیاد هم از ثبات کافی برخورد دار نیست و وقتی شاخصی تا این حد بی ثبات باشد نمی شود آینده آن را پیش بینی کرد. صفاتیان در این باره می گوید: معلوم نیست سیاست های داخلی در مبارزه با قاچاق مواد مخدر و درمان اعتیاد در کشور چگونه باشد و هنوز نمی دانیم آیا مسئولی که سر کار می آید به شیوه ای غلط بر یکی از وجوه درمان اعتیاد یا مبارزه با قاچاق مواد مخدر به شکل خاص متمرکز می شود یا بین آنها توازن بوجود می آورد.

نگرانی این درمانگر اعتیاد از تغییرات مدیریتی در ستاد مبارزه با مواد مخدر به این علت که در ایران با تغییرات مدیریتی، سیاست های کلی سازمان ها عوض می شود حال آنکه در کشورهای توسعه یافته، تغییر مدیر به تغییر همه سیاست ها و نیمه کاره گذاشتن برنامه های پیشین یا دگرگون کردن کلی آنها نمی انجامد.

صفاتیان همچنین تحلیل براتی سده درباره ارتباط مستقیم اعتیاد و بیکاری را هم نفی می کند و توضیح می دهد که هم اکنون اعتیاد در کشورمان بیکار و شاغل نمی شناسد و آمارها نشان می دهد شمار زیادی از معتادان ، شاغل هستند.

با کدام اطلاعات، آمار می گیرید؟

عباس دیلمی زاده ، مدیر عامل بزرگترین جمعیت خیریه درمان اعتیاد در کشور هم یک متخصص آمار است که به درستی پیشگویی اخیر درباره نقطه پیک اعتیاد مشکوک است. او هشدار می دهد که اطلاعات پایه دقیق، ابزار کار پژوهشگر است بویژه زمانی که او قصد آینده پژوهی داشته باشد اما زمانی که این اطلاعات اساسی وجود ندارد یا مخفی می شود و در اختیار پژوهشگران قرار نمی گیرد دیگر نمی توان به درستی پژوهش ها اعتماد کرد.

به گفته او دو مرجع اصلی آماری درباره اعتیاد در کشورمان یعنی طرح ارزیابی سریع اعتیاد در سال 86 و آمارگیری دیگری در همین حوزه در سال 90، به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، جامع و کامل نبوده است و بنابر این نمی شود آمار ارائه شده در آنها را درباره شمار معتادان در کشور ، مبنای طرح های آینده پژوهی اعتیاد در سال های بعد قرار داد.

مدیر عامل انجمن خیریه تولدی دوباره به نکته مهم دیگری نیز اشاره می کند که در کشور ما به آن توجهی نشده است و بنابر این پیشگویی ها در حوزه اعتیاد را بی اعتبار می کند. او اظهار می کند که مهمترین رکن در انجام چنین پژوهش هایی، شناخت کامل از شیوه تفکر معتادان است یعنی پژوهشگر باید بداند که چه فرایند فکری معتاد را ترغیب به تغییر الگوی مصرفش از مواد مخدر کم خطر به پرخطر می کند یا چه چیز باعث می شود او تصمیم بگیرد اعتیادش را ترک کند اما در ایران چنین پژوهش های روانشناسانه ای انجام نشده است و بنابر این پژوهشی که مبنای آن شناخت دقیق معتادان باشد، هنوز در دست نیست تا بر مبنای آنها آینده وضعیت اعتیاد در کشور پیش بینی شود.

باتوجه به گفته های این پژوهشگران، به نظر می رسد هنوز کشورمان به سطحی از توسعه یافتگی نرسیده است که پژوهشگران بتوانند آینده وضعیت اعتیاد را با کمک گرفتن از شیوه های ریاضی پیش بینی کنند و به همین علت گمانه زنی هایی در این حوزه حتی اگر به حقیقت نزدیک باشد، برای مسئولانی که قصد سیاستگذاری در حوزه درمان اعتیاد و مبارزه با قاچاق مواد مخدر را دارند چندان قابل اطمینان نیست.