سالانه ۲ ميليارد تن خاک کشور تحت تاثير فرسايش از بين مي رود، در حالي که سازمان جنگل هاي کشور مدعي است فرسايش خاک در ايران ۳۰ درصد کاهش يافته است، اما واقعيت چيست؟ آيا فرسايش خاک در کشور کاهش يافته يا آنچه گفته شده در حد يک ادعاست؟

کاهش پوشش گياهي و تالاب ها
پوشش گياهي يکي از عوامل مهم در پيش گيري از فرسايش خاک به شمار مي رود و طي سال هاي اخير در ايران پوشش گياهي به شدت کاهش يافته و تالاب هاي داخلي هم خشک شده است.

مهندس محمد درويش عضو هيئت علمي موسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع نيز در اين باره مي گويد: فرسايش هنگامي اتفاق مي افتد که پوشش گياهي کاهش يابد، اما در کشور ما پوشش گياهي در سال هاي اخير نه تنها افزايش نيافته بلکه کاهش هم يافته است.

وي اظهار مي دارد: اگر به تالاب هاي داخلي نيز توجه کنيم، مي بينيم سطح تالاب ها کاهش يافته است و همين درياچه هاي خشک شده کانون هاي بحراني جديد فرسايش بادي هستند.

مهندس درويش در گفت وگو با خبرگزاري ميراث فرهنگي گفته است: ميزان ديم زارهاي رها شده که عامل آن خشکسالي است نيز نشان مي دهد ميزان فرسايش در ايران نمي تواند کاهش يافته باشد لذا به طور کلي خاک برهنه و در معرض فرسايش قرار مي گيرد.

دکتر کهرم استاد دانشگاه و فعال محيط زيست درباره کاهش ۳۰ درصدي ميزان فرسايش خاک در ايران که توسط سازمان جنگل ها اعلام شده مي گويد: اين سازمان در قالب چه تحقيق آماري به اين ميزان از کاهش دست يافته است وقتي ما درياچه اروميه را به راحتي از دست مي دهيم و فقط ۵ هزار کيلومتر مربع از اراضي اين حوزه از دست رفته است و همچنين دشت ني ريز و بختگان را در استان فارس از دست داديم. چگونه مي توانيم ادعا کنيم که ميزان فرسايش در کشور با اين ميزان کاهش يافته است.

وي مي افزايد: ما فعالان محيط زيست بر اساس مشاهدات عيني خود اين ميزان از فرسايش کاهش يافته را که توسط سازمان جنگل ها اعلام شده است رد مي کنيم در حالي که متاسفانه فرسايش در کشور رو به افزايش است.

اين استاد دانشگاه يادآور مي شود: قسمت اعظم فرسايش خاک در اثر از بين رفتن جنگل هاست، وقتي شاهد از بين رفتن جنگل ها هستيم و جنگل کاري هم نشده است چگونه مي توانيم بگوييم فرسايش کاهش داشته است؟

دکتر کهرم تاکيد مي کند: تا زماني که ما براي چراي دام در مراتع و جنگل ها و زندگي جنگل نشينان و بهره برداري از جنگل برنامه اي نداشته باشيم قطعاً ما روند افزايش فرسايش را خواهيم داشت و سالانه بيش از ۲ ميليارد تن خاک در کشور تحت تاثير فرسايش از بين مي رود.

مهندس اصغر کمالي کارشناس ارشد منابع طبيعي و مدرس دانشگاه نيز درباره علل فرسايش خاک مي گويد: فرسايش موضوعي گسترده در کشور است و هر روز وسعت کويرهاي کشور بيشتر مي شود و خشکسالي ها هم عامل تشديدکننده فرسايش است.

وي مي افزايد: با آن که سازمان جنگل ها کارهاي زيادي براي ايجاد فضاي سبز، تثبيت شن هاي روان، اصلاح مراتع و... انجام داده است اما در مقابل ميزان فرسايشي که در سطح کشور وجود دارد کارهاي انجام شده ناچيز است.

وي مي افزايد: بخشي از عرصه هاي منابع طبيعي کشور بر اثر سيل زدگي و فرسايش هاي بادي خود به خود تخريب مي شود که همين امر فرسايش خاک و آب را در پي دارد.

ادعاي سازمان جنگل ها
دکتر پرويز گرشاسبي معاون آبخيزداري سازمان جنگل هاي کشور کاهش ۳۰ درصدي فرسايش خاک در کشور را تاييد و در پاسخ به واکنش هاي انجام شده از سوي فعالان محيط زيست مي گويد: ما اين آمار و ارقام را بر اساس مستندات کارشناسي اعلام کرده ايم و اين که مي گويند خشک شدن تالاب هاي ملي بر اثر فرسايش است اين گونه نيست و خشک شدن تالاب ها ربطي به فرسايش خاک ندارد.

وي مي افزايد: ما تاکنون ۲۶ ميليون هکتار عمليات آبخيزداري در کشور انجام داده ايم لذا بايد به همان ميزان که عمليات آبخيزداري انجام شده از فرسايش هم کاسته شود.

دکتر گرشاسبي به حوضه آبخيز طالقان اشاره مي کند و مي گويد: فرسايش خاک در اين حوزه از ۱۳ تن به ۲ تن در هکتار کاهش يافته است زيرا در اين منطقه افزايش پوشش گياهي، کنترل روان آب ها و جلوگيري از نفوذ آب را داشتيم. همچنين بر اساس مستندات وزارت نيرو سد کرج از زمان احداثش تاکنون بايد ۹۰ ميليون متر مکعب رسوب توليد کند که با توجه به رسوب گيري هاي انجام شده فعلاً ۲۷ ميليون متر مکعب اين سد داراي رسوب است. کاهش چشمگير رسوب در اين سد ناشي از اين است که در حدود ۶۰ درصد حوضه آبخيز سد کرج عمليات آبخيزداري انجام شده است.

وي تاکيد مي کند: لذا در مناطقي که عمليات آبخيزداري در سدها انجام شده است کاهش فرسايش را داشته ايم.

عوامل ايجاد فرسايش
دکتر پرويز گرشاسبي معاون آبخيزداري سازمان جنگل ها نيز به عوامل اصلي فرسايش در کشور چنين اشاره مي کند و مي گويد: ما يک کشور مرتفع هستيم و به طور متوسط ۱۲۵۰ متر از سطح درياهاي آزاد ارتفاع داريم، شيب هاي تند، خاک هاي حساس به فرسايش، شرايط نفوذ پذيري خاک ها، بارش هاي نامنظم و بهره برداري انسان از طبيعت از مهم ترين عواملي است که انواع فرسايش را در کشور دامن مي زند.

وي اظهار مي دارد: چراي دام بيش از ظرفيت ۲-۳ برابري مراتع است که باعث تخريب و نابودي مرتع مي شود.

دکتر برهان رياضي کارشناس محيط زيست، فرسايش خاک را مهم ترين تخريب مي داند و مي گويد: خاک بستر حيات است، اما به خاطر نبود فرهنگ و آگاهي زيست محيطي نابودي خاک و فرسايش آن در ايران چندين برابر متوسط جهاني است.

دکتر رياضي اين فرسايش را ناشي از چراي بي حد و اندازه دام و کشت بي رويه ديم در تمام دشت هاي داراي بارندگي مناسب مي داند که معيشت ساکنان آن مناطق را تامين مي کند.

دکتر کهرم استاد دانشگاه و فعال محيط زيست نيز در اين باره به بيشترين ميزان فرسايش خاک در کشور اشاره مي کند و مي گويد: خاک بيشتر مورد تهديد فرسايش قرار مي گيرد در حالي که ما با فرسايش خاک با ارزش ترين منابع را از دست مي دهيم زيرا وقتي پوشش گياهي از بين برود خاک هم از بين مي رود در حالي که ما در حفظ پوشش گياهي کوتاهي مي کنيم و ۳ تا ۴ برابر ظرفيت مراتع چراي دام انجام مي شود.

وي مي افزايد: عامل انساني مي تواند در تخريب محيط زيست تاثير زيادي داشته باشد و بر ميزان فرسايش خاک و آب بيفزايد.

مهندس اصغرکمالي کارشناس ارشد منابع طبيعي نيز متوسط فرسايش در ايران را بين ۸ تا ۱۰ تن در هکتار اعلام مي کند و مي گويد: فرسايش خاک در کشور در حدود ۱ تا 1.2 ميليارد تن در سال است که اين ميزان حدود ۲ برابر فرسايش جهان است.

وي مي افزايد: عوامل فرسايش شامل آب، خاک و انسان است و در کنار آن ها جانوران هم به فرسايش محيط کمک مي کنند.

وي مي افزايد: عوامل طبيعي و انساني از مهم ترين عوامل تخريب منابع طبيعي هستند.

جنگل ها و مراتع بيشتر مورد تهديد انسان واقع مي شوند و متاسفانه بيشتر مراتع کشور ما فقير است، مراتع خوب بسيار کم و مراتع متوسط هم اندک است، بنابراين مراتع کشور ظرفيت چراي دام موجود را ندارند.

رتبه فرسايش خاک در کشور
وقتي که فرسايش خاک در ايران را ۳ برابر شاخص جهاني اعلام مي کنند و آمار حکايت از ميزان فرسايش خاک در کشور ۲ ميليارد تن در سال دارد به واقع کشور ما از اين لحاظ در چه جايگاهي واقع شده است؟

دکتر کهرم استاد دانشگاه و فعال محيط زيست در اين باره مي گويد: ما از نظر فرسايش خاک در جهان رتبه اول يا دوم را داريم و سالانه فرسايش خاک ۴۰ تن در هکتار است که اگر آن را با کشورهاي اروپايي که ۱۲ تن و آمريکا که ۴ تن فرسايش خاک را در سال دارند مقايسه کنيم بعد مي توانيم ادعا کنيم که فرسايش خاک کم شده است.

اما دکتر گرشاسبي معاون آبخيزداري سازمان جنگل هاي کشور قبول ندارد که ايران از لحاظ فرسايش در رتبه اول يا دوم جهان است. او مي گويد: کشورهايي هستند که از اين لحاظ هيچ گونه آمار و ارقامي ندارند، کشورهاي اردن، سوريه، افغانستان و برخي کشورهاي همسايه نسبت به ما در اين باره داراي وضعيت برتري هستند پس چگونه ما جايگاه اول و يا دوم فرسايش را در جهان داريم.

وي مي افزايد: با آن که کشور ما داراي اقليم نيمه خشک و خشک است اما در اين زمينه پيشرو هستيم.

دکتر گرشاسبي اظهار مي دارد: اندازه گيري فرسايش خاک از ۵ سال پيش در کشور آغاز شده و هم اکنون ۱۲ ايستگاه سنجش فرسايش در مناطق مختلف کشور نصب شده است و به طور متوسط رسوب موجود در کشور 2.4 تن مي باشد که به وسيله ايستگاه ها به ثبت رسيده است.

وي يادآور مي شود: ايستگاه هاي رسوب سنجي فقط ۲۰ درصد فرسايش خاک را نشان مي دهد که ۸۰ درصد ديگر توسط ايستگاه ثبت نمي شود اما طبق برآوردهاي انجام شده سالانه فرسايش خاک در کشور ۱۷ تن در هکتار است.

جلوگيري از فرسايش
با توجه به اختلاف نظرهايي که بين مسئولان سازمان هاي مربوط و فعالان محيط زيست است قطعاً براي پيش گيري از افزايش فرسايش راهکارهايي وجود دارد.

مهندس اصغر کمالي استاد دانشگاه و کارشناس ارشد منابع طبيعي نيز افزايش فرهنگ عمومي را براي حفاظت از محيط زيست و جلوگيري از فرسايش خاک و آب مهم مي داند و مي گويد: بايد از طريق رسانه ها به اهميت حفظ محيط زيست بيشتر پرداخته شود و در اين راستا فرهنگ عمومي افزايش يابد.

وي مي افزايد: اگر فرسايش خاک و آب افزايش يابد، دچار مشکلات زيست محيطي مي شويم زيرا رونق کشاورزي به حفظ آب و خاک بستگي دارد و با حفظ آن مي توانيم به توسعه پايدار دست يابيم.

اين استاد دانشگاه تاکيد مي کند: تا زماني که مسئولان به اين امر توجه جدي نکنند و اعتبارات و اقدامات لازم را به کار نگيرند به طور يقين فرسايش درسطح کشور رو به افزايش مي گذارد زيرا کارهاي انجام شده پاسخ گوي ميزان فرسايش موجود کشور نيست.

اما دکتر کهرم فعال محيط زيست يکي از راهکارهاي پيش گيري از فرسايش را جلوگيري از سدسازي مي داند و مي گويد: ابتدا بايد از سدسازي جلوگيري و حتي سدهاي اضافه تخريب شود و در کنار آن جنگل زايي شود زيرا وجود جنگل ها از اتلاف خاک جلوگيري مي کند و خاک بيشترمورد تهديد فرسايش قرار مي گيرد و با ارزش ترين منابعي که ما از دست مي دهيم خاک است وقتي پوشش گياهي از بين مي رود خاک هم نابود مي شود.

دکتر کهرم علاوه بر اين موارد به آبياري اشاره مي کند و مي گويد: بايد آبياري به طور علمي و منطقي انجام شود که بهترين شيوه آبياري قطره اي و باراني است که از فرسايش آب و خاک جلوگيري خواهد کرد.

از دکتر گرشاسبي مقام مسئول سازمان جنگل هاي کشور سوال مي کنيم چه اقداماتي براي جلوگيري از پيشروي فرسايش، سازمان انجام داده است، او در پاسخ مي گويد: خوشبختانه اقدامات خوبي انجام شده و احکام خوبي در «قانون افزايش بهره وري کشاورزي و منابع طبيعي» در اين راستا گنجانده شده است که بايد آيين نامه هاي داخلي آن را تدوين کنيم.

وي مي افزايد: به عنوان مثال بايد ظرف ۱۰ سال آينده ۳۰ ميليون راس دام از مراتع خارج شود، براي دامداران شرايط معيشتي فراهم کنيم و با مشارکت آن ها طرح مرتع داري را به کار گيريم.

وي اظهار مي دارد: اگر همت شود احکام خوبي در اين قانون براي کاهش فرسايش و افزايش پوشش گياهي و حفظ مرتع آمده است که اين امر تلاش مردم و دولت را مي طلبد.

دکتر گرشاسبي به قانون برنامه پنجم توسعه اشاره مي کند و مي گويد: طبق قانون برنامه پنجم توسعه موظف هستيم که ۸ ميليون هکتار عمليات آبخيزداري در کشور انجام شود تا از ميزان فرسايش کاسته شود و ۲ ميليون و ۴۰۰ هزار هکتار عمليات بيابان زدايي انجام شود که بتوانيم کار را به سرانجام برسانيم و از روند افزايش فرسايش خاک و آب جلوگيري کنيم.

به نظر مي رسد فرسايش خاک، آب و باد در کشور ما اجتناب ناپذير است اما اين که چگونه بتوانيم اين دشمن طبيعت را مهار کنيم مهم است، مسئولان ادعا مي کنند که ما فرسايش را در کشور مهار مي کنيم، اما فعالان محيط زيست معتقدند اصلاً چنين نيست و تاکنون نتوانسته ايم با اين آفات محيط زيست به درستي مقابله کنيم، لذا تاييد و يا تکذيب يکديگر نمي تواند چاره کار باشد بلکه بايد راهکاري همسو با يکديگر اتخاذ شود تا محيط زيست کشورمان از نابودي نجات يابد.