پنجشنبه، ۱۲ دی ۱۳۹۸، زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۵.۵ ریشتر در جنوب سنگان و در منطقه شمال‌شرق زیرکوه قائن رخ داد. این زمین‌لرزه که در ساعت ۷:۵۹ بامداد پنجشنبه رخ داد، خوشبختانه تلفاتی نداشت؛ ولی تا جمعه، ۲۰ دی ۹۸، هفت پس‌لرزه با بزرگای بیش از ۳.۵ در حوالی آن رخ داده است.

مهدی زارع؛ استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در شرق نوشت:

پنجشنبه، ۱۲ دی ۱۳۹۸، زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۵.۵ ریشتر در جنوب سنگان و در منطقه شمال‌شرق زیرکوه قائن رخ داد. این زمین‌لرزه که در ساعت ۷:۵۹ بامداد پنجشنبه رخ داد، خوشبختانه تلفاتی نداشت؛ ولی تا جمعه، ۲۰ دی ۹۸، هفت پس‌لرزه با بزرگای بیش از ۳.۵ در حوالی آن رخ داده است.

این زلزله در راستای شرقی-غربی رخ داد؛ همان گسلی که در زمین‌لرزه‌های ۶ آذر ۵۸ در همین محل با بزرگای ۷.۰ و ۹ شهریور ۱۳۴۷ (دشت بیاض) با بزرگای ۷.۱ در حدود ۵۰ کیلومتری غرب این نقطه گسیخته شده بود.

زلزله ۱۳۴۷ دشت بیاض بر اثر گسلش بخش غربی از همین گسل رخ داد. در تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران منطقه قائنات و به‌ویژه ناحیه شرق قائن از لرزه‌خیزترین نواحی کشور شناخته می‌شود.

بسیاری از زلزله‌های این منطقه به صورت پی‌در‌پی و زمین‌لرزه‌های متوسط و شدید و گاه با تحریک جنبش در یک گسل در یک زلزله و رخداد زمین‌لرزه بر اثر گسیختگی در گسل مجاور شناخته می‌شود.

در منطقه شرق قائنات، در تاریخ ۲۶ دی ۵۷ در ساعت ۱۳:۲۰ زمین‌لرزه‌ای با بزرگای ۶.۵ در گسل اردکول با راستای تقریبا شمال-جنوبی رخ داد که با خسارت‌هایی در منطقه زیرکوه قائن همراه شد؛ ولی گزارشی از تلفات در این رخداد موجود نیست.

در ۲۰‌کیلومتری شرق کانون زلزله ۲۶/۱۰/۵۷ در تاریخ ۲۳ آبان ۵۸ زمین‌لرزه‌ای با همین بزرگای ۶.۵ تکرار شد. در این رخداد دوم ۴۲۰ نفر کشته شدند؛ چرا‌که روستا‌های منطقه زیرکوه کریزان، استند و بهن‌آباد خواف تخریب شدند. از این زمین‌لرزه حدود یک متر جابه‌جایی در سطح زمین در راستای شمال‌غرب-جنوب شرق مشاهده و گزارش شد.

نگارنده در بازدیدی در آبان ۱۳۷۳ به بررسی میدانی این زمین‌لرزه پرداخت و توانست بیشترین جایه‌جایی‌ها را در پانزدهمین سالروز زمین‌لرزه ۲۳ آبان ۵۸ در محل روستا‌های ابراهیم‌آباد و اردکول مشاهده کند.

در هر دو رخداد زمین‌لرزه ۲۶ دی ۵۷ و ۲۳ آبان ۵۸ گسلشی با روندی شمال‌غرب-جنوب‌شرق، روستا‌های منطقه زیرکوه قائن را به لرزه درآورد. با جنبش در گسل اردکول، این بار گسلی با روندی شرقی-غربی در کمتر از دو هفته بعد در ساعت ۲۰:۴۰ شب‌هنگام ۶ آذر ۱۳۵۸، در حدود ۱۰ کیلومتری غرب کانون زلزله ۲۳ آبان، در محدوده روستای کولی-بنیاباد قائن با بزرگای ۷.۰ گسیخته شد.

چکانش حرکت و گسلش دوم دقیقا رخداد زمین‌لرزه‌های متوالی را به صورت دومینو در ذهن متجسم می‌کند. در زمین‌لرزه دوم ۱۳۰ نفر کشته شدند که احتمال دارد علاوه بر کم‌جمعیت‌بودن منطقه، آمادگی بر اثر وقوع زمین‌لرزه قبلی نیز مؤثر بوده باشد. در بازدید آبان ۱۳۷۳ مشاهده کردم که مرد حدود ۴۰‌ساله‌ای که از زمین‌لرزه ۲۳ آبان ۵۸ بازمانده بود و چگونگی رخداد آن را تعریف کرد، توضیح داد که همه اعضای خانواده (همسر و چهار فرزندش) را در روستای ابراهیم‌آباد در زلزله ۲۳ آبان ۵۸ از دست داده است؛ ولی توضیح داد که بعد از زمین‌لرزه مجددا ازدواج کرده و در آن هنگام مجددا همسر و پنج فرزند داشت.

خیلی دوست داشتم و دارم بدانم که این مرد و خانواده‌اش آیا از زمین‌لرزه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۷۶ که با بزرگای ۷.۲ مجددا در همین گسل اردکول و پهنه زلزله ۲۳ آبان ۵۸ رخ داد، جان به در برده یا نه؛ به‌هر‌حال اگر هنوز زنده باشد، الان حدودا بین ۵۴ تا ۷۰‌ساله باید باشد.

جالب است که توالی زمین‌لرزه‌ها را می‌توان با از‌بین‌رفتن خانواده‌ها و شکل‌گیری خانواده‌های جدید در این نواحی ایران رد‌گیری کرد. در بهمن ۱۳۹۲ نگارنده فرصت بازدید و مطالعه مجددی در ناحیه خواف و جنوب سنگان یافت و مشاهده شد که چنین منطقه‌ای البته در مقایسه با بازدید حدود ۲۰ سال قبل نگارنده توسعه بیشتری یافته است.

البته همچنان (خوشبختانه) جمعیت زیادی ندارد؛ چراکه پهنه‌ای که چنین فراوان زمین‌لرزه‌های پی‌درپی در آن رخ دهد، یکی از نکته‌های مهمش از دید ریسک زمین‌لرزه میزان معرضیت جمعیت در آن بوده و خواهد بود.

با توجه به توالی یاد‌شده، رخداد زمین‌لرزه ۱۲ دی ۱۳۹۸ با بزرگای ۵.۵ چه‌بسا شروع یک سکانس جدید زمین‌لرزه‌ای در راستای همین گسل شرقی-غربی دشت بیاض (که دست‌کم از ۹ شهریور ۱۳۴۷ تاریخچه زمین‌لرزه‌ها در آن را می‌شناسیم) یا تحریک گسلش در گسل اردکول (در راستای شمال‌غرب-جنوب‌شرق) که با گسل دشت بیاض تلاقی دارد، باشد. بررسی این توالی‌های زمین‌لرزه می‌تواند هشداری برای آمادگی و مدیریت کاهش ریسک زمین‌لرزه‌های بعدی در همین منطقه باشد.